Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ
ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΜΑΡΚΟΥΖΕ
Απελευθερωση από την κοινωνια της αφθονιας
ΣΑΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ. . .
Τα κείμενα πού συγκέντρωσε στον τόμο αυτό ό Ντ. Κοϋπερ. αποτελούν ένα απάνθισμα από ομιλίες μιας σειράς επιφανών επιστημόνων, διανοουμένων και πολιτικών άκτιβιστών πού έγιναν ατό ΡαουντχάουΣ της Τσώκ Φάρμ στο Λονδίνο από τΙς 15 μέχρι τϊς 30 Ιούλη 1967.
Ή επιτυχία του συνεδρίου ήτανε τέτοια, πού σύμφωνα με τη γνώμη των παρατηρητών αποτέλεσε το πρώτο ουσιαστικό θεμελιωμα τής κίνησης για την ϊδρυοη του Λονδρέζικου άντιπανεπιστημιου, πού λειτουργεί τώρα με αρκετή επιτυχία.
"Ενα τόσο πλατύ συνέδριο πού αγκαλιάσει στους κόλπους του, ανθρώπους τέτοιας πολιτικής και επαγγελματικής ανομοιογένειας, είναι πιθανό, να γεννήσει αμφιβολίες στον ακροατή ή αναγνώστη, κάνοντας τον να σταθεί μάλιστα περισσότερο στο πρόβλημα της πολιτικής πολυχρωμίας.
"Ομως ό καλόπιστος παρατηρητής, δε μπορεί, έξω από τις πολλές επί μέρους διαφωνίες του, (πού είναι φυσικό να υπάρχουν, απόλυτα φυσικό μάλιστα, μια και αρκετές από τις διάφορες απόψεις, αλληλοσυγκρουόμενες μέσα από τα Ιδια τα κείμενα, φαίνεται νό φθίνουν ή να επικρατούν), να μην αναγνωρίσει στούς διάφορους ομιλητές τη θέληση για σωστή προβολή του αντικείμενου, την ^ουσιαστική διάθεση τους για μιαν όσο το δυνατό πιο ριζοσπαστική καΐ διαλεχτική διερεύνηση των πολυποίκιλων προβλημάτων πού κατατυραννούν την εποχή μας.
Γιαυτό-και ή «συνύπαρξη» ψυχιάτρων σαν τον Λαίνγκ με ανθρώπους της ανοιχτής δράσης δπως ό Στόκλυ Καρμόϊκλ ή οικονομολόγους και κοινωνιολόγους δπως ό Σουήζυ καΐ ό Γκερασι. δεν φοίνεται να παρουσιάσει καμιάν ουσιαστική αντίφαση, μόλο πού καθένας όπ' αυτούς ξεκινα αναπτύσσοντας τις προκαθωρισμένες ίδεολογικοεπιστημονικές του απόψεις.
Μέσα από αυτή την πολυεδρικότητα αναπηδά, ή σαφής πρόθεση, αυτών πού σηκώνοντας το ανάστημα τους στον παραλογισμό καΐ την καταπίεση, ζητάνε παράλληλα να βρούνε τα κοινά οημεϊα επαφής με κείνους πού ξεκινωντας από διαφορετικούς ισως, δρόμους, φτάσανε σε ανάλογα περίπου συμπεράσματα.
Γιατί από ενα σημείο και πέρα, εκείνος πού δε βλέπει είναι γιατί δε θέλει να δεί.
Με βάση τις παραπάνω σκέψεις κρίναμε σκόπιμο να δημοσιέψουμε τις απόψεις των εν λόγω συγγραφέων, ποϋναι και απόψεις πολλών νέων τάσεων και αναζητήσεων στις χώρες της δυτικής Ευρώπης και τις Ε.Π.Α. Ή δημοοίεψη αυτή δεν έγινε μόνο για να δηλωθεί ό θετικός χαραχτήρας αυτών των αναζητήσεων, αλλά και ό πολλές φορές αρνητικός τους, ιδίως δταν παίρνει εκείνη την ιδιαίτερα πλαδαρή μορφή με τα γενικά και αόριστα, ανθρωπιστικού χαραχτήρα κηρύγματα ή τη σκέτα αρνητική στάση, απέναντι στα διάφορα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα.
Το κείμενα αυτά δε μπορούν να διεκδικήσουν το βάρος μιας· εκτενούς και σύνθετης μελέτης του προβλήματος πού θίγουν.
"Αλλωστε ό σκοπός τους δεν ήτανε αυτός. Ούτε πάλι, ορισμένα από αυτά, μπορούν, κατά τη γνώμη μας, να γίνουνε μερικά ή συνολικά αποδεκτά, έστω και με τις ατέλειες τους, μια και το σημείο εκκίνησης τους είναι λαθεμένο, (κείμενο Γ. Μπέίτσον λ.χ.) και οπωσδήποτε το πρόβλημα κριτικής του εποικοδομήματος έχει ελάσσονα σημασία σε οχέση με τη βασική έχτίμηση για την αντοχή των θεωρητικών υλικών της βάσης.
Μπορούν δμως, χωρίς καμιά αμφιβολία, να μας βεβαιώσουν στο ακέραιο δτι κρατάνε σφιχτά, το βασικό πυρήνα της ιδεολογίας κάθε ομιλητή και ένα μέρος από την οποιαδήποτε αξία του ξετυλίγματος της σκέψης και της διαλεχτικής του.
ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ
Χέρμπερτ Μαρκοΰζε
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΦΘΟΝΙΑΣ
Αισθάνομαι ευτυχισμένος βλέποντας εδώ τόσα πολλά λουλούδια καί γι' αυτό θέλω να σας θυμίσω oτι τα ίδια τα λουλούδια δεν εχουν άλλη δύναμη, παρά μόνο τη δύναμη των ανδρών και των γυναικών πού τα προφυλάγουν από την επίθεση καί την καταστροφή.
Σάν ενας απελπισμένος φιλόσοφος πού γι' αυτόν ή φιλοσοφία εχει γίνει ενα με την πολιτική, φοβάμαι οτι θα κάνω σήμερα εδώ μια, ομιλία μάλλον φιλοσοφική καί πρέπει να ζητήσω την ανοχή σας. Απασχολούμαστε με τη διαλεκτική της απελευθέρωσης (στην πραγματικότητα αυτό είναι πλεονασμός, γιατί πιστεύω οτι ή διαλεκτική είναι απελευθέρωση) καί οχι μόνο της διανοητικής απελευθέρωσης, άλλα αυτής πού περιλαμβάνει το πνεύμα καί το σώμα, της απελευθέρωσης ολόκληρης της ανθρώπινης ύπαρξης. Σκεφθήτε τον Πλάτωνα: ή απελευθέρωση από τη ζωή μέσα στη σπηλιά. Σκεφτήτε τον Χέγγελ: ή απελευθέρωση με την εννοια της προόδου καί της ελευθερίας στην ιστορική κλίμακα. Σκεφτήτε τον Μαρξ. Με ποια εννοια τώρα ή διαλεκτική είναι απελευθέρωση; Είναι_ απελευθέρωση από το εμπόδιο _ένός_κακοΰ καί ψεύτικου συστήματος, ειτε οργανικο είτε κοινωνικό κι αν ειναι ειτε ψυχικο ή διανοητΐ'κό: άπελευθερωση_ με τις δυναμεις που αναπτυοσονται μέσα σ' ενα τέτοιο σύστημα.Αυτο ειναι ενα σημείο αποφασισακό. -' Απελευθέρωση "χάρη στην αντιλογια που δημιουργει το συστημα ακριβως γιατι ειναι ενα συστημα κακο και ψευτικο.
Σκόπιμα χρησιμοποιώ εδώ ηθικούς φιλοσοφικούς ορους: «κακός», «ψεύτικος». Γιατί χωρίς ενα αντικειμενικά δικαιωμένο τέρμα μιας καλύτερης καί ελεύθερης άνθρώπινης ύπαρξης, οποιαδήποτε απελευθέρωση .μένει χωρίς εννοια, πρόοδος στη σκλαβιά στην καλύτερη περίπτωση.
Πι στεύω οτι και στον Μαρξ επίσης έπρεπε να υπάρχει σοσιαλισμός. Λυτό το «έπρεπε» ανήκει στην ιδια την ουσία του επιστημονικού σοσιαλισμού. Έπρεπε να υπάρχει, ήταν δηλαδή μια βιολογική, κοινωνιολογική και πολιτική αναγκαιότητα. Είναι μια βιολογική ανάγκη τόσο περισσότερο οσο μια κοινωνία σοσιαλιστική, με την Μαρξιστική εννοια, θα συμορφώνεται με τον ίδιο το λόγο της ζωής, με τις βασικές δυνατότητες μιας ανθρώπινης ύπαρξης, οχι μόνο τις ψυχικές και πνευματικές, αλλά και τίς οργανικές. Τώρα, τί γίνεται σήμερα στην δική μας κατάσταση. Νομίζω οτι αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση πρωτοφανέρωτη στην ιστορία, γιατί σήμερα πρέπει να άπελευθερωθοδμε από μια -κοινωνία που λειτουργεί σχετικά καλά, πού είναι πλούσια και δυνατή. Εδώ μιλώ για την απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας, δηλαδή την προηγμένη βιομηχανική κοινωνία. Το πρόβλημα πού αντιμετωπίζουμε είναι ή ανάγκη της απελευθέρωσης όχι άπα μια φτωχή, οχι από μια σάπια κι' ουτε στις πιο πολλές περιπτώσεις από μια τρομοκρατική κοινωνία, αλλά από μια κοινωνία πού αναπτύσσει σε μεγάλη έκταση τίς υλικές και τις πολιτιστικές ακόμα ανάγκες του άνθρωπου — μια κοινωνία πού, για να χρησιμοποιήσουμε το διαφημιστικό σύνθημα, διοχετεύει τα αγαθά σ' ένα τμήμα του πληθυσμού μεγαλύτερο από κάθε αλλη φορά. Και αυτό προϋποθέτει οτι αντιμετωπίζουμε την απελευθέρωση από μια κοινωνία οπου ή απελευθέρωση εΐναι φαινομενικά χωρίς μαζική υποστήριξη. Ξέρουμε πολύ καλά τους κοινωνικούς μηχανισμούς της παραποίησης, της υποβολής και της καταπίεσης πού είναι υπεύθυνοι γι' αυτή την έλλειψη της μαζικής υποστήριξης καΐ για την απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους των δυνάμεων της αντίθεσης στο κατεστημένο κοινωνικό σύστημα. Άλλα πρέπει να ξανατονίσω οτι δεν γίνεται μια απορρόφηση στον διανοητικό ή στον κοινωνικό χώρο μόνο, άλλα ακριβώς στην δυνατή καΐ πλούσια βάση πού δίνει στην κοινωνία την δυνατότητα να αναπτύσσεται και να ικανοποιεί τίς υλικές και πολιτιστικές ανάγκες καλύτερα άπο πρίν.
Άλλα ολο το θέμα δεν είναι ή αναγνώριση των μηχανισμών της παραποίησης ή της καταπίεσης πού εισχωρούν στδ ΐ'διο το ασυνείδητο του ανθρώπου. Πιστεύω δτι εμείς (και θα χρησιμοποιώ το «εμείς» σε όλη μου την δμιλία) φανήκαμε πολύ δισταχτικοί, ντραπήκαμε υπερβολικά και αποδειγμένα να επιμείνουμε στο σύνολο των ριζοσπαστικών χαρακτηριστικών μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, στην ποιοτική της διαφορά άπδ δλες τις κατεστημένες κοινωνίες: στην ποιοτική εκείνη διαφορά πού χάρη σ' αυτή δ σοσιαλισμός είναι πραγματικά ή άρνηση δλων των κατεστημένων συστημάτων, αδιάφορο πόσο παραγωγικά, αδιάφορο πόσο δυνατά είναι ή φαίνονται δτι είναι. Μ' αλλά λόγια — και αυτό είναι ενα άπο τα πολλά σημεία πού διαφωνώ με τδν Πώλ Γκούντμαν — το λάθος μας δεν ήταν οτι φανήκαμε πολύ αυθάδεις αλλά το οτι φανήκαμε υπερβολικά μετριόφρονες. Καθώς φαίνεται εχουμε συγκρατήσει ενα μεγάλο μέρος άπο αυτά πού επρεπε να ειπωθούν καΐ να τονιστούν. "Αν σήμερα τα πλήρη αυτά χαρακτηριστικά, αυτά τα πραγματικά ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, πού κάνουν μια σοσιαλιστική κοινωνία την οριστική αρνηση των κοινωνιών πού υπάρχουν, αν αυτή ή ποιοτική διαφορά φαίνεται σήμερα ουτοπική, ιδεαλιστική ή μεταφυσική, είναι ακριβώς αυτή ή εντύπωση που πρέπει να δίνουν τα ριζοσπαστικά αυτά χαρακτηριστικά / αν πρόκειται να είναι μια πραγματική συγκεκριμένη αρνηση της κατεστημένης κοινωνίας: αν είναι πραγματικά , δ σοσιαλισμος ή αλλαγή της ιστορικής πορείας, ή ριζοσπαστική διακοπή, τδ πήδημα στδ χώρο της ελευθερίας ·— μια αλλαγή ολοκληρωτική.
"Ας δοΰμε ενα παράδειγμα του πώς εμφανίστηκε αυτή ή συνειδητοποίηση ή μισο-συνειδητοποίηση της ανάγκης, μιας τέτοιας ολοκληρωτικής αλλαγής σε μερικούς άπδ τους μεγάλους κοινωνικούς αγώνες της εποχής μας. Ό Γουώλτερ Μπβντζαμίν αναφέρει δτι στη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας σε δλες τις γωνιές του Παρισιοΰ άνθρωποι πυροβολούσαν τα ρολόγια στους πύργους των εκκλησιών, των παλατιών κ.τ.λ., εκφράζοντας έτσι συνειδητά ή μισο-συνειδητά την ανάγκη να σταματήσει με κάποιο τρόπο δ χρόνος" να σταματήσει τουλάχιστο ή καθιερωμένη, ή κατεστημένη χρονική ροή καΐ να αρχίσει μια καινούργια — μια δυνατή εμφαση της ποιοτικής διαφοράς καί της πληρότητας της αλλαγής ανάμεσα σίήν καινούργια καί στην παλιά κοινωνία
Μ' αυτή την εννοια θέλω να συζητήσω μαζι σας για τις εμποδισμενες προυποθεσεις της ποιοτικης αλλαγης. Σκόπιμα λέω «ποιοτική αλλαγή» καί όχι «επανάσταση », γιατί ξέρουμ, πολλές επαναστάσεις που μέσα από αυτές συνεχίστηκε ή καταπίεση, επαναστάσεις πού αντικατάστησαν ενα σύστημα κυριαρχίας με ένα άλλο. Πρέπει να ξεχωρίσουμε τα καινούργια^θεμελιακά χαρακτηριστικά πού που διακρινουν μια ελευθερη κοινωνία σαν οριστική άρνηση των κατεστημενων κοΐνωνιων , κα; πρέπει να αρχίσουμε να διαμορφώνουμε τα χαρακτηριστικά αύτά, αδιάφορο πόσο μεταφυσικά, ποσο~ουτοπικά ή καί πόσο γελοία, θα μπορούσα να πω ακόμα, μπορεί να φαίνονται στους συνηθισμένους ανθρώπους δλων των παρατάξεων, της δεξιάς καθώς και της αριστεράς.
Τί είνα ή διαλεκτική της απελευθέρωσης πού γι' αυτήν ενδιαφερόμαστε έμεΐς πού είμα,στε εδώ; Είναι ή δημιουργία μιας ελεύθερης κοινωνίας, μια Δημιουργία πού αρχικά εξαρτάται από την επικράτηση της ζωτικής ανάγκης για την κατάργηση όλων των καθιερωμένων συστημάτων της σκλαβιάς καί κατόπιν, πράγμα αποφασιστικό, εξαρτάται από το ζωτικό δόσιμο, τον συνειδητό, υποσυνείδητο καί ασυνείδητο ακόμα άγωνα, για τις ποιοτικά διαφορετικές αξίες μιας ελεύθερης ανθρώπινης ύπαρξης. Χωρίς να εμφανιστουντετοιες νεες αναγκες και απολαυσεις,δηλαδη οι αναγκες και οι απολαύσεις των ελεύθερων ανθρώπων, δλες οι αλλαγες στους κοινωνικους θεσμους,οσο μεγάλες και αν είναι θα άντικαταστησουν μονο ενα συστημα σκλαβιας απο ενα αλλο.Και ουτε μπορεί ή~εμφάνιση — καί θα ήθελα να το τονίσω αυτό, — δεν μπορεί ή εμφάνιση τετοιων νεων αναγκων και απολαυσεων να αντιμετοπιστη σαν ενα απλοπαραπροιον,ενα απλο αποτελεσμα της αλλαγης των κοινωνικων θεσμων.Αυτο το εχουμε δει, ειναι ενα γεγονος γνωστο απο την πειρα.
Ή ανάπτυξη των καινούργιων θεσμών πρέπει πια να συνεχιστή και να τελειώσει από άν&ρώπους με τις καινούργιες ανάγκες. Μια και το έφερε δ λόγος, αύτη είναι και ή θεμελιακή ιδέα πού βρίσκεται στη βάση της αντίληψης του Μαρξ για το προλεταριάτο σαν τον ίστορικο φορέα της επανάστασης,Θεωρούσε το βιομηχανικό προλεταριάτο σαν τον Ιστορικό φορέα της επανάστασης οχι μόνο γιατί ήταν ή βασική τάξη στην υλική διαδικασία της παραγωγής, όχι μόνο γιατί την εποχή εκείνη ήταν ή πλειοψηφία του πληθυσμού, άλλα καί γιατί αυτή ή τάξη, ήταν απαλλαγμένη από τις κατασταλτικές και επιθετικές άνταγωνιστικές ανάγκες της καπιταλιστικής κοινωνίας και έτσι εί χ ε τουλάχιστο τη δυνατότητα να είναι ο φορέας καινούργιων αναγκών, επιδιώξεων και απολαύσεων.
Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε, με πιο ωμό τρόπο, αυτή τη διαλεκτική της απελευθέρωσης σαν ένα φαΰλο κύκλο. Ή μετάβαση από την εθελοντική σκλαβιά (δπως υπάρχει αυτή σε μεγάλη έκταση στην κοινωνία της αφθονίας) στην ελευθερία προϋποθέτει την κατάργηση των θεσμών καί των μηχανισμών της καταπίεσης. Και ή κατάργηση των θεσμών καί των μηχανισμών της καταπίεσης προϋποθέτει την προηγούμενη απελευθέρωση. "Οσο για τις ανάγκες νομίζω δτι. πρέπει να ξεχωρίσουμε την ανάγκη της αλλαγής των συνθηκών πού είναι ανυπόφορες για την υπαρξη, από την ανάγκη της αλλαγής της κοινωνίας στο σύνολο της. Τα δύο αυτά δεν είναι ταυτόσημα καί οϋτε βρισκονται υποχρεωτικά σε αρμονία. Εάν υπάρχει ανάγκη αλλαγής συνθηκών πού κάνουν την ζωή ανυπόφορη, καί εχει λογικές ελπίδες επιτυχίας μια τέτοια αλλαγή μέσα στην κατεστημένη κοινωνία καθώς αυτή ανέρχεται καί προοδεύει, τότε πρόκειται άπλα καί μόνο για μια ποσοτική αλλαγή. Ή ποιοτική αλλαγή θα είναι ή αλλαγή του ίδιου του συστήματος στο σύνολο του.
Θα ήθελα να δείξω δτι ή διάκριση ανάμεσα στην ποσοτική και στην ποιοτική αλλαγή δεν είναι ταυτόσημη με τη διάκριση ανάμεσα στην μεταρρύθμιση καί στην επανά στάση. Ή ποσοτική αλλαγή μπορεί να σκοπεύει καί να οδηγεϊ στην επανάσταση. Υποθέτω δμως οτι μόνο ο συνδυασμός αυτών των δύο είναι επανάσταση με την ουσιαστική εννοια του πηδήματος από την προϊστορία στην ιστορία του ανθρώπου. Μ' αλλα λόγια το πρόβλημα πού αντιμετωπίζουμε είναι σε ποιο σημείο ή ποσότητα .μπορεί να μεταβληθεί σε ποιότητα, ή ποσοτική αλλαγή στις συνθήκες καΐ τους θεσμούς μπορεί να γίνει ποιοτική αλλαγή πού αφορά ολόκληρη την ανθρώπινη ύπαρξη.
.
Σήμερα αυτοί οί δυο δυναμικοί παράγοντες της επανάστασης, πού τώρα ανάφερα, είναι αποχωρισμένοι.
Ό πρώτος επικρατεί περισσότερο στις ύποανάπτυκτες χώρες, εκεί δπου ή ποσοτική αλλαγή — δηλαδή δημιουργία ανθρώπινων συνθηκών διαβίωσης — είναι απο μόνη της ποιοτική αλλαγή άλλα 'δέν είναι άκάμα ελευθερία Ό δεύτερος δυναμικός παράγοντας της επανάστασης, δηλαδή οί προϋποθέσεις της απελευθέρωσης, υπάρχει στις προηγμένες βιομηχανικές χώρες άλλα και περιλαμβάνεται και διαστρεβλώνεται από την καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας.
Νομίζω δτι αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση πού σ' αυτήν ή προηγμένη καπιταλιστική κοινωνία εΙχει φτάσει σέ ενα σημείο δπου ή ποσοτική αλλαγή τεχνικά μπορεί να μετατραπεί σε ποιοτική αλλαγή, σε γνήσια απελευθέρωση. Και ακριβώς ενάντια σ' αυτή την αληθινά -μοιραία δυνατότητα ή κοινωνία της αφθονίας, δ προηγμένος καπιταλισμός, εχει κινητοποιηθεί και εχει οργανωθεί σε δλα τα μέτωπα, τόσο στο -εσωτερικό δσο και στο εξωτερικό.
ΙΙροτοΰ προχωρήσω ας δώσω ενα σύντομο ορισμό του τί εννοώ σαν κοινωνία της αφθονίας. "Ενα υπόδειγμα είναι βέβαια ή σημερινή Αμερικανική κοινωνία, αν και άκάμα και στις Η.Π.Α. αυτό είναι περισσότερο μια τάση πού δεν εγινε ακόμα -εντελώς πραγματικότητα. Αρχικά είναι μια κοινωνία καπιταλιστική. Φαίνεται δτι είναι απαραίτητο να το ξαναθυμίζουμε στον εαυτό μας γιατί υπάρχουν μερικοί, ακόμα και στην αριστερά, πού πιστεύουν δτι ή Αμερικανική κοινωνία δεν είναι πια μια κοινωνία ταξική. Μπορώ να σάς βεβαιώσω δτι είναι μια ταξική κοινωνία. Είναι μια κοινωνία
καπιταλιστική με ενα μεγάλο συγκεντρωτισμό της οικονομικής καΐ πολιτικής δύναμης, με εκτεταμένους τομείς αυτοματοποιημένης καί συντονισμένης παραγωγής, διανομής καΐ επικοινωνίας πού διευρύνονται συνέχεια, με ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής πού εξαρτάται πάντως δλο και περισσότερο από Ινα κυβερνητικό παρεμβατισμό, πού δραστηριοποιείται καί αυξάνει συνέχεια. Καθώς ανάφερα, είναι μια κοινωνία πού ικανοποιεί σε μεγαλύτερη από οποτεδήποτε Εκταση τις υλικές καί πολιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού — άλλα τις ικανοποιεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις καί τα συμφέροντα του μηχανισμού καί των δυνάμεων πού τον ελέγχουν. Καί είναι μια κοινωνία πού μεγαλώνει πάνω στην βάση της έπιταχυνόμενης σπατάλης, της υπολογισμένης αχρήστευσης καί καταστροφής, ενώ τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού εξακολουθούν να ζουν στην φτώχεια καί την αθλιότητα.
Νομίζω δτι οι δύο αυτοί παράγοντες είναι εσωτερικά δεμένοι καί δτι αποτελούν το σύνδρομο της τελευταίας φάσης του καπιταλισμού: δηλαδή την φαινομενικά αδιάσπαστη ενότητα — αδιάσπαστη για το σύστημα — της παραγωγικότητας καί της καταστροφής, της ικανοποίησης των αναγκών καί της καταστολής τους, της ελευθερίας μέσα σε Ινα σύστημα σκλαβιάς δηλαδή υποδούλωσης του άνθρωπου στον μηχανισμό καί την αδιάσπαστη ενότητα της λογικής καί του παραλογισμού. Μπορούμε να ποΰμε δτι ή λογικοτητα της κοινωνίας βρίσκεται στην παραφροσύνη της την ίδια καί δτι ή παραφροσύνη της αυτή είναι λογική μέχρι του σημείου πού είναι εξυπηρετική, δηλαδή μέχρις ότου μο·ιράζει τα αγαθά.
Τώρα ή ερώτηση πού πρέπει να κάνουμε είναι: γιατί χρειαζόμαστε την απελευθέρωση από μια τέτοια κοινωνία, αν είναι ικανή—στο μακρινό μέλλον ίσως, άλλα σίγουρα ικανή—να νικήσει τη φτώχεια, σε μεγαλύτερο βαθμό από 6-ποιονδήποτε προηγούμενο, να μειώσει τον κόπο καί τις ώρες της δουλειάς καί να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο;
Και εάν το αντίτιμο για δλα τα αγαθά πού μοιράζει, γι' αυτή την άνετη σκλαβιά, για βλες τις επιτυχίες αυτές αποσπάται από
ανθρώπους πού βρίσκονται μακριά από την μητρόπολη και την αφθονία της; Και αν ή ίδια ή κοινωνία της άφθονίαι. δεν αντιλαμβάνεται τί κάνει, πώς σκορπίζει τον τρόμο και τήν υποδούλωση, πώς πολεμά την απελευθέρωση σε δλες τίς γωνιές του πλανήτη;
Ξέρουμε την παραδοσιακή αδυναμία των συναισθηματικών, ηθικών και ανθρωπιστικών επιχειρημάτων μπροστά σε μια τέτοια τεχνολογική πρόοδο μπροστά στην παράλογη λογική μιας τέτοιας δύναμης. Τα επιχειρήματα αυτά δεν φαίνεται να έχουν καμιά βαρύτητα απέναντι στα ωμά—θα μπορούσαμε να ποΰμε κτηνώδη—γεγονότα της κοινωνίας και της παραγωγικότητας της. Άλλα δμως, είναι μόνο αυτή ή εμμονή στις πραγματικές δυνατότητες μιας ελεύθερης κοινωνίας, που εμποδίζεται από την κοινωνία της αφθονίας, είναι μόνο αυτή ή εμμονή στην πράξη καθώς καί τη θεωρία, στην διαδήλωση καθώς καί στη συζήτηση, πού εμποδίζει την ολοκληρωτική κατάπτωση του ανθρώπου στην κατάσταση του αντικειμένου ή μάλλον του υποκειμένου αντικειμένου της ολοκληρωτικής διοίκησης. Αυτή ή εμμονή είναι μόνο πού εμποδίζει ακόμα την βαθμιαία άποκτήνωση καί αποβλάκωση του άνθρωπου. Γιατί, θέλω να το τονίσω αυτό, ή κοινωνία της ευημερίας είναι μια πολεμική κοινωνία. Πρέπει να έχει έναν Εχθρό, με κεφαλαίο Ε, έναν πλήρη Εχθρό. Γιατί νομίζω δτι ή διαιώνιση της σκλαβιάς, ή διαιώνιση του θλιβεροΰ αγώνα για την υπαρξη μπροστά στις καινούργιες δυνατότητες της Ελευθερίας, ενεργοποιεί καί δίνει ένταση σε μια πρωταρχική έπιθετικότητα σ' ένα βαθμό άγνωστο, μέχρι τώρα στην ιστορία. Καί ή πρωταρχική αυτή επιθετικότητα πρέπει να κινητοποιηθεί με τρόπο χρήσιμο για την κοινωνία, .αλλιώς θα τινάξει το ίδιο το σύστημα. Γι' αυτό καί ή άνάγκη για εναν Εχθρό, πού πρέπει να υπάρχει ή να δημιουργηθεί αν δεν υπάρχει. Τολμώ να πω δτι, ευτυχώς, ο Εχθρός υπάρχει. Άλλα πρέπει, στην κοινωνία αυτή, ή εί-κόνα του και ή δύναμη του να εξογκωθούν πέρα από κάθε μέτρο για να μπορέσει να κινητοποιήσει την επιθετικότητα αυτή της κοινωνίας της αφθονίας με τρόπο χρήσιμο σ αυτήν.
.
Το αποτέλεσμα είναι μια ακρωτηριασμένη, σακατεμένη και μάταια ανθρώπινη ύπαρξη: μια ανθρώπινη υπαρξη πού υπερασπίζεται βίαια τη σκλαβιά της.
Μπορούμε να συνοψίσουμε την τραγική κατάσταση πού βρισκόμαστε: Μια ριζική κοινωνική αλλαγή είναι αντικειμενικά απαραίτητη για δυο λόγους πρώτα γιατί είναι ή μοναδική ευκαιρία να διασωθεί ή δυνατότητα της ανθρώπινης ελευθερίας καί, ακόμα, γιατί είναι διαθέσιμα τα τεχνικά καί υλικά μέσα για την πραγματοποίηση αυτής της ελευθερίας. Άλλα ενώ αυτή ή αντικειμενική ανάγκη είναι φανερή δεν επικρατεί καί ή υποκειμενική ανάγκη για μια τέτοια αλλαγή. Καί ιδιαίτερα δέν επικρατεί αναμεσα σε εκεινα τα τμηματα του πληθυσμου που θεωρουνται απο την παραδοση σαν οι φορεις της ιστορικησ αλλαγης.Η υ[ποκειμενικη αναγκη καταστελλεται παλι με δυο τροπους ,πρωτα με την πραγματικη ικανοποιηση των αναγκων και κατοπιν με μια μαζικη επιστημονικη παραποιηση και διαχειρηση των αναγκων, δηλ. με ενα συστηματικο κοινωνικο ελεγχο οχι μονο της συνιεδησης αλλα και του ασυνειδητου του ανθρωπου.Ο ελεγχος αυτοςεγινε δυνατος χαρη στα ιδια τα επιτεύγματα, στην ψυχολογία, καί ιδίως την ψυχανάλυση καί την ψυχιατρική, την περισσότερο απελευθερωτική από δλες τις επιστήμες του καιρού μας. Αυτή μπορούσε να γίνει καί έγινε συνάμα παντοδύναμο όργανο καί ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα της καταπίεσης καθώς καί μια από τίς πιο τρομερές οψεις της διαλεκτικής της απελευθέρωσης.
Αυτή ή διάσταση ανάμεσα στην αντικειμενική καί την υποκειμενική ανάγκη, υποθέτω υπαγορεύεται από την ίδια την ανάπτυξη μιας βιομηχανικής κοινωνίας πού εμφάνισε παράγοντες που προηγούμενα ή θεωρία μας μπορούσε δικαιολογημένα να αγνοήσει. Υπαγορεύεται από την ίδια την ανάπτυξη της βιομηχανικής κοινωνίας, από την τρομακτική αύξηση της υλικής καί τεχνικής της παραγωγικότητας πού ξεπέρασε καί αχρήστεψε τους παραδοσιακούς σκοπούς καί τίς προϋποθέσεις της απελευθέρωσης.
Εδώ αντιμετωπίζουμε την ερώτηση: Είναι ταυτόσημη ή απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας με ,τή μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό;
Υποθέτω δτι ή απάντηση είναι: Δεν είναι ταυτόσημη αν ορίσουμε τό σοσιαλισμό μόνο σαν την προσχεδιασμένη άνάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων καί την λογική κατανομή των μέσων (αν καί αυτό παραμένει προϋπόθεσα για οποιαδήποτε απελευθέρωση) . Είναι ταυτόσημη με τη μετάβαση άπδ τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, αν ο σοσιαλισμός καθοριστεί με τους πιο ουτοπικούς δρους του" συγκεκριμένα, ανάμεσα στα / αλλά, την -κατάργηση της δουλειάς, την κατάπαυση του αγώνα επιβίωσης—δηλ. αν ή ζωή γίνει ή ίδια σκοπός και / οχι μέσο για κάποιο σκοπό—καί την απελευθέρωση της αν- | θρώπινης αίσθαντικότητας καί ευαισθησίας, οχι σαν ιδιωτικό παράγοντα, άλλα σαν μια δύναμη για την μεταμόρφωση / της ανθρώπινης υπαρξης και του περιβάλλοντος της. Νομίζω δτι μια από τις βασικές επιδιώξεις του τέλειου σοσιαλισμού είναι να δώσει στην αίσθαντικότητα καί την ευαισθησία τα δικαιώματα τους. Αυτά είναι τα ποιοτικά στοιχεία πού αλλάζουν εντελώς τη βάση, τα σχέδια και την στρατηγική της απελευθέρωσης. Αύτη ή κατάσταση προϋποθέτει την εμφάνιση νέων αναγκών πού είναι ποιοτικά διαφορετικές καί ακόμα αντίθετες στις επιθετικές καί κατασταλτικές ανάγκες πού επικρατούν: την εμφάνιση ενός νέου είδους ανθρώπου με μια ζωτική βιολογική ώθηση για απελευθέρωση καί με μια συνειδητοποίηση ικανή να διακρίνει μέσα από το υλικό καθώς καί Ιδεολογικό πέπλο της κοινωνίας της αφθονίας. Μ' άλλα λόγια ή απελευθέρωση φαίνεται δτι εξαρτάται από την αναγνώριση καί την ενεργοποίηση μιας βαθύτερης διάστασης της ανθρώπινης ύπαρξης αυτής πού είναι πιο κάτω άπδ την παραδοσιακή υλική βάση: όχι μιας Ιδεολογικής διάστασης πού είναι πάνω καί πέρα από την υλική βάση. αλλά μια διάσταση πιο υλική καί από την ίδια την υλική βάση, μια διάσταση κάτω από την υλική βάση. Θα δείξω αμέσως τί εννοώ.
Ή έμφαση στη νέα αυτή διάσταση δεν σημαίνει την αντικατάσταση της πολιτικής από την ψυχολογία, αλλά μάλλον το αντίθετο. Σημαίνει δτι τελικά πρέπει να υπολογιστεί το γεγονός δτι ή κοινωνία εχει εισβάλλει στις βαθύτερες ρίζες της ανθρώπινης υπαρξης, ακόμα καί στο ασυνείδητο του
- 80ανθρώπου. Πρέπει να φθάσουμε στις ρίζες της κοινωνίας μέσα στα ϊδια τα άτομα, τα άτομα, πού με αιτία την κοινωνική μηχανή, αναπαράγουν σταθερά την συνέχεια, της καταπίεσης ακόμα καΐ μέσα από τη μεγάλη επανάσταση.
Υποθέτω δτι αυτή δεν είναι μια ιδεολογική αλλαγή, διαφορετικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας ελεύθερης.
Προυποθετουν,οπως θα ειδατε πια,μια ολοκληρωτικη αναθεωρηση αξιων,μια καινουργια ανθρωπολογια.Προυποθετουν ενα τυπο ανθρωπου που απορριπτει τις αρχες που κυβερνουν την συμπεριφορα των κατεστημενων κοινωνιων, ενα τυπο ανθρωπου που εχει απαλλαγει απο την επιθετηκοτητα και την θηριωδια που περιεχει ο οργανισμος της κατεστημενης κοινωνιας καθως και την υποκριτικη, πουριτανικη ηθικη της, ενα τυπο ανθρωπου που βιολογικα ειναι ανικανος να κανει πολεμο και να προκαλεσει δυστυχιες, πουεχει (αντιθετα) συνειδητοποιησει καλα την χαρα και την ευχαριστηση, και δουλευει συλλογικα και ατομικα για ενα κοινωνικο και φυσικο περιβαλλον που μεσα του μια τετοια υπαρξη γινεται δυνατη. Επαναλαμβάνω δτι ή διαλεκτική της, απελευθέρωσης, καθώς από ποσότητα μεταβάλλεται σε ποιότητα προκαλεί (ετσι) μια διακοπή στη συνέχεια της καταπίεσης πού φθάνει στη βαθύτερη διάσταση του ίδιου του οργανισμού. "Η μποροδμε να ποϋμε δτι σήμερα ή ποιοτική αλλαγή, ή απελευθέρωση, περιέχει οργανικές, ένστικτώδικες, βιολογικές αλλαγές συνάμα με αλλαγές πολιτικές καΐ κοινωνικές.
Καθώς εδειξα οί νέες ανάγκες καΐ απολαύσεις εχουν μια πολύ υλική βάση. Δεν είναι προϊδν θεωρητικών σκέψεων, αλλά τα λογικά παράγωγα των τεχνικών, υλικών καΐ διανοητικών δυνατοτήτων της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας. Είναι ενσωματωμένα στην παραγωγικότητα της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας και συνάμα καΐ τρόπος έκφρασης της, πράγμα πού άπδ πολύ καιρό αχρήστεψε κάθε είδους ενδοκοσμικοΰ ασκητισμού, ολόκληρη την εργατική πειθαρχία πού πάνω της βασίστηκε ή "Ιουδαιο-Χριστιανική ηθική.
Γιατί ή κοινωνία αυτή ξεπερνά και αρνιέται τον τύπο αυτό του ανθρώπου, τον παραδοσιακό, καί τις μορφές της ύπαρξης του καθώς καί την ή·θική πού σ' αυτή χρωστάει πολλές από τις καταβολές καί τα θεμέλια της;
Αυτή ή καινούργια, ανήκουστη καί άπρόβλεφτη παραγωγικότητα επιτρέπει την ιδέα μιας τεχνολογίας τϊς απελευθέρωσης. Εδώ μπορώ μόνο σύντομα να δείξω τί έχω στο νου: τέτοιες εκπληκτικές καί φανερά ουτοπικές τάσεις. σαν τ6 άντάμωμα της τεχνικής με την τέχνη, το άντάμωμα της δουλείας με το παιχνίδι, το άντάμωμα του χώρου της ανάγκης με το χώρο της ελευθερίας. Πώς; Ή κοινωνικά απαραίτητη εργασία, ή υλική παραγωγή πού δεν υποτάσσεται στις προσταγές της καπιταλιστικής -κερδοσκοπίας καί δραστηριότητας, ούτε στις προσταγές της έλλειψης πού διαιωνίζεται σήμερα με αφορμή την καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας, μπορεί να γίνει καί θα γίνει ολοένα πιο επιστημονική (έχουμε δει την τάση αυτή ήδη) . Ό τεχνικός πειραματισμός, ή επιστήμη καί ή τεχνολογία θα γίνουν γιατί είναι δυνατό, ένα παιχνίδι με τις κρυμμένες ως τα τώρα—κρυμμένες μεθοδικά καί εμποδισμένες—δυνατότητες των ανθρώπων καί των πραγμάτων της κοινωνίας και της φύσης.
Αυτό είναι καί ένα από τα παλιότερα όνειρα των ριζοσπαστικών θεωριών καί πράξεων. Σημαίνει δτι ή δημιουργική φαντασία, και όχι μόνο ή λογική της αρχής της καλής εκτέλεσης, θα γίνει μια παραγωγική δύναμη αφιερωμένη -στη μεταμόρφωση του κοινωνικού και φυσικού σύμπαντος, θα σημαίνει την εμφάνιση μιας καινούργιας μορφής της πραγματικότητας πού θα είναι αποτέλεσμα καί μέσο της ανάπτυξης της αίσθαντικάτητας καί της ευαισθησίας του ανθρώπου.
Καί τώρα ρίχνω την φοβερή ιδέα: θα σημαίνει μιά «αισθητική» πραγματικότητα—την κοινωνία σαν έργο τέχνης. Αυτή είναι ή πιο ουτοπική, ή πιο ριζοσπαστική δυνατότητα απελευθέρωσης σήμερα.
Τί σημαίνει αυτό με συγκεκριμένα λόγια; Είπα, δτι εδώ δεν μας ενδιαφέρει ή ιδιωτική ασθαντικότητα καί ευαισθησία, άλλα ή αίσθαντικότητα καί ευαισθησία, ή δημιουργική φαντασία καί το παιχνίδι οταν γίνονται δυνάμεις μεταμορφωτικές.
Σάν τέτοιες θα οδηγήσουν, για παράδειγμα, στον ολοκληρωτικό ανασχηματισμό των πόλεων καί της εξοχής μας, την αποκατάσταση της φύσης μετά από την εξάλειψη της βίας καί της καταστροφής του καπιταλιστικού . έκβιομηχανισμοΰ. Τη δημιουργία εσωτερικού καί εξωτερικού χώρου για μοναξιά, ατομική αυτονομία καί ηρεμία, την εξάλειψη του θορύβου, των ακροατηρίων, της υποχρεωτικής συνύπαρξης, της μόλυνσης, της ασκήμιας. Αυτές δέν είναι απαιτήσεις ρομαντικές καί υπεροπτικές—καΐ το τονίζω οσο μπορώ περισσότερο. Σήμερα οι βιολόγοι επιμένουν ότι ειναι οργανικές ανάγκες του ανθρώπινου οργανισμού καί ότι ή καταπίεση, ή διαστροφή και καταστροφή τους από την κα πιταλιστική κοινωνία, ακρωτηριάζει στην πραγματικότητα τον άνθρωπινο οργανισμό οχι μόνο μεταφορικά, άλλα πρα γματικά καί κυριολεκτικά.
Πιστεύω δτι μόνο μέσα σ' ενα τέτοιο κόσμο μπορεί ο άνθρωπος να είναι πραγματικά ελεύθερος καί να αναπτυχθούν κρατικά ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ υπάρξεων ελεύθερών. Πιστεύω οτι ή ιδέα ενός τέτοιου κόσμου καθοδηγούσε καί το σχέδιο του Μαρξ για το σοσιαλισμό, καί ότι αυτές οί αισθητικές ανάγκες καί επιδιώξεις πρέπει να υπάρχουν από την αρχή στην αναδημιουργία της κοινωνίας, καί οχι στο τέλος ή στο μακρινό μέλλον. Αλλιώς οι ανάγ-κες καί άπολαύσεις πού δημιουργούν μια καταπιεστική κοινωνία θα μεταφερθούν καί στην καινούργια κοινωνία. Οί άνθρωποι μέ. καταπιεστικές τάσεις θα τις μεταφέρουν στην καινούργια κοινωνίά
Τώρα, σ' αυτό το προχωρημένο σημείο, υπάρχει το ερώτημα: Πώς είναι δυνατό να θεωρήσουμε την εμφάνιση τέτοιων ποιοτικά διαφορετικών αναγκών καί επιδιώξεων, σαν εμφάνιση οργανικών καί βιολογικών αναγκών και επιδιώξεων καί οχι υπαγορευόμενων αξιών. Πώς μπορούμε να περιμένουμε την εμφάνιση αυτών των αναγκών καί απολαύσεων μέσα καί ενάντια στην κατεστημένη κοινωνία—δηλαδή πριν από την απελευθέρωση; Αυτή είναι ή διαλεκτική που χρησιμοποίησα από την αρχή, ότι πρέπει, με την πλήρη εννοια του ορου, να είμαστε ελεύθεροι για να δημιουργήσουμε μια ελεύθερη κοινωνία.
Δεν χρειάζεται να ποϋμε, οτι ή διάλυση του σημερινού συστήματος είναι προϋπόθεση για μια τέτοια ποιοτική αλλαγή. Καΐ οσο καλύτερα λειτουργεί ο καταπιεστικός μηχανισμός των κοινωνιών της αφθονίας, τόσο λιγότερο πιθανή γίνεται ή βαθμιαία μετάβαση από την δουλεία στην λευτεριά. Το γεγονός οτι στη σημερινή κοινωνία δεν μπορούμε να καθορίσουμε καμιά ορισμένη τάξη ή ορισμένη ομάδα σαν ε παναστατική δύναμη, δεν είναι δικαιολογία για να μην χρησιμοποιοϋμε οποιαδήποτε δυνατότητα καΐ μέθοδο για να σταματήσουμε το μηχανισμό της καταπίεσης του ατόμου. Ή διάχυση της δυνατότητας για αντίσταση σ' ολόκληρο τον καταπιεζόμενο πληθυσμό αντιστοιχεί ακριβώς στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της προηγμένης καπιταλιστικής κοινωνίας μας. Οί εσωτερικές αντιθέσεις του συστήματος αύτοΰ είναι σοβαρώτερες παρά ποτέ καΐ είναι πιθανό δτι θα γίνουν ακόμα σοβαρώτερες από τη βίαιη εξάπλωση του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού. "Οχι μόνο ή γενικώτερη αντίθεση ανάμεσα στον τεράστιο κοινωνικό πλοΰτο από τη μια μεριά και την καταστρεπτική, επιθετική καΐ σπάταλη χρήσιμο
ποίηση του πλούτου αύτοΰ από την άλλη, αλλά πολύ πιο συγκεκριμένες αντιθέσεις οπως ή ανάγκη του συστήματος για αυτοματοποίηση, ή συνεχιζόμενη ελάττωση της ανθρώπινης βάσης στην υλική αναπαραγωγή της κοινωνίας καΐ ετσι ή δημιουργία της τάσης για εξάντληση των πηγών του παραπανίσιου κέρδους. Τέλος, ύπάρχει καΐ ή απειλή της τεχνολογικής ανεργίας πού μπορεί καΐ ή κοινωνία της πιο μεγάλης αφθονίας να μην είναι ικανή να αντιμετωπίσει με τη δημιουργία ακόμα πιο παρασιτικής καΐ άγονης εργασίας. Υπάρχουν δλες αυτές οι αντιθέσεις, καΐ σαν αντίδραση σ' αυτές είναι πιθανό να μεγαλώσει ή καταπίεση, ή έκμετάλλευση και ο ολοκληρωτισμός.
Άλλα μπορεί καΐ πρέπει να προετοιμαστεί το εδαφος γιατί ή εκπλήρωση είναι κοντά. Πρέπει να κομματιαστούν ή ακρωτηριασμένη συνείδηση καΐ τα ακρωτηριασμένα ενστικτα.
Εμφανίζεται ευαισθησία καΐ συνείδηση των καινούργιων εξαιρετικών ανταγωνιστικών άξιων. Καΐ εμφανίζεται σκόρπια, Ιδιαίτερα ανάμεσα στις άναπορόφητες {ακόμα) κοινωνικες ομαδες και αναμεσα σε αυτους που χαρη στην προνομιακη τους θεση , μπορουν να δουν μεσα απο το ιδεολογικο και υλικο πεπλο της μαζικης επικοινωνιας και υποβολης,δηλαδη στην ιντελλιγκεντσια..
-
Ξέροΰμε ολοι την μοιραια παρεξήγηση, πού έγινε σχεδόν από την αρχή καΐ υπάρχει στο Εργατικό Κίνημα ενάντια στην ιδέα της Ιντελλιγκέντσιας σαν καταλύτη της ιστορικής αλλαγής. Είναι καιρός να ρωτήσουμε μήπως αυτή ή προκατάληψη ενάντια στους διανοούμενους, πού είχε σαν αποτέλεσμα ενα κόμπλεξ κατωτερότητας των διανοουμένων, δεν ήταν ενας ουσιαστικός παράγοντας στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής καθώς καΐ της σοσιαλιστικής κοινωνίας: στην ανάπτυξη καΐ εξασθένιση της αντίθεσης. Συνήθως οι διανοούμενοι οργάνωναν τους άλλους, όργάνωναν,τίς κοινοτητες. Σίγούρα δεν χρήσιμποιησαν την δυναμικότητά τους για να οργανωθούν οί ίδιοι, να διοργανωθούν οχι μόνο σε περιφερειακό, ή σε εθνικό, άλλα σε χώρο διεθνικό. Σύμφωνα με τη γνώμη μου αυτό είναι ενα από τα επείγοντα σημερινά καθήκοντα. Μπορούμε να ποΰμε δτι ή Ιντελλιγκέντσια είναι ο φορέας ιστορικής αλλαγής; Μπορούμε να ποδμε δτι σήμερα ή Ίντελλιγκέντσια είναι μια τάξη επαναστατική; Ή απάντηση πού θα ϊδινα είναι : "Οχι, δεν μποροδμε να το ποϋμε αυτό. Άλλα μπορούμε καΐ νομίζω οτι πρέπει να τονίσουμε,οτι η ιντελλιγκενσα εχει ενα αποφασιστηκο προπαραασκευαστικο ρολο, τιποτα περισσοτερο,αλλα νομιζω οτι και ειναι πολυ.Μονη της δεν ειναι και δεν μπορει να γινει ταξη επαναστατικη, αλλα σημερα, περισσοτερο ισως αο ποτε, μπορει να γινει ενας καταλυτης και να εχει μια λειτουργια προπαρασκευαστικη και οχι σιγουρα για πρωτη φορα,στην πραγματικοτητα αυτος ειναι ο τροπος που αρχιζει παντα η επανασταση. Γιατί από την ομάδα αυτή θά στρατολογηθούν οί κάτοχοι αποφασιστικών θέσεων στην παραγωγική διαδικασία καΐ γι' αυτό εχουμε εδώ μια σίγου- ρη και σταθερή βάση. Αναφέρομαι σ' αυτό πού μπορεί να ονομαστή ο ολοένα πιο επιστημονικός χαρακτήρας της υλικής διαδικασίας στην παραγωγή, που χάρη σ' αυτόν αλλάζει ο ρόλος της ίντελλιγκέντσιας. Είναι ή ομάδα πού από αυτή θα στρατολογηθούν οι αποφασιστικοί κάτοχοι κρίσιμων θέσεων: επιστήμονες,
ερευνητές, τεχνικοί, μηχανικοί καΐ ψυχολόγοι ακόμα — γιατί ή ψυχολογία θα εξακολουθήσει να είναι κοινωνικά απαραίτητο όργανο είτε για την υποδούλωση, είτε για την απελευθέρωση.
Αυτή ή τάξη, ή ίντελλιγκέντσια, ονομάστηκε νέα εργατική τάξη. Νομίζω οτι ο ορός αυτός είναι στην καλύτερη περίπτωση πρόωρος. Δεν πρέπει να λησμονιέται οτι σήμερα αυτοί είναι οί μικροπρονομιοΰχοι του κατεστημένου συστήματος. Άλλα είναι ακόμα και ή ίδια ή πηγή των αντιθέσεων ανάμεσα στην απελευθερωτική δύναμη της επιστήμης και στην καταπιεστική και ύποδουλωτική της χρησιμοποίηση.
"Ενα από τα καθήκοντα της αντιπολίτευσης σήμερα είναι ή ενεργοποίηση και χρησιμοποίηση της καταπιεσμένης αντίθεσης, για να μπορέσει να δράση σαν καταλύτης άλλαγής, πράγμα πού παραμένει και πρέπει να παραμένει καθήκον πολιτικό.
Ή δουλειά μας είναι ή εκπαίδευση πάνω σε μια καινούργια βάση. Σήμερα, επειδή ή εκπαίδευση είναι και θεωρητική και πρακτική, και μάλιστα πολιτική πράξη, γίνεται. όλο και περισσότερο διάλογος, παρά διδασκαλία και εκμάθηση. Θα είναι αδύναμη αν δεν ξεπεράσει την αίθουσα διδασκαλίας, αν δεν ξεπεράσει το κολλέγιο, το σχολειό, το πανεπιστήμιο. Ή εκπαίδευση σήμερα πρέπει να περιλαμβάνει το μυαλό και το σώμα, το λογικό και τη φαντασία, τις διανοητικές κ α ί ενστικτώδεις ανάγκες γιατί ολόκληρη ή ΰπαρξη μας έγινε ένα υποκείμενο - αντικείμενο της πολιτικής και της κοινωνικής μηχανής.Καί το τονίζω, οχι να ρωτάμε αν θα πρέπει να πολιτικοποιηθούν τα σχολεια και τα πανεπιστήμια και το εκπαιδευτικό σύστημα ολόκληρο. Το εκπαιδευτικό σύστημα εχει πια πολιτικοποιηθεί. Μόνο να σας θυμίσω μιλώντας τον απίστευτα μεγάλο βαθμό της ανάμειξης για τις Η.Π.Α., των πανεπιστημίων στη διάθέση τεράστιων κονδυλίων (πού ξέρετε το είδος τους σε πολλές περιπτώσεις) άπο κρατικούς καΐ διάφορους μισοκρατικοΰς οργανισμούς.
Το έκπαιδευτικδ σύστημα είναι πολιτικοποιημένο, δεν είμαστε εμείς πού θέλουμε να το πολιτικοποιήσουμε. Αύτδ πού επιδιώκουμε ειναι μια αντιπολιτικη, ενάντια στην πολιτική του κατεστημένου. Και πρέπει γι' _αύτό_ νά_ αντιμετωπισουμε_την κοινωνία σ' ολόκληροτο δικο της χώρο στη μαζική κινητοποίηση. Πρέπει να αντιτάξουμε στήν υποβολή της υποδούλωσης την υποβολή της ελευθερίας. Πρέπει ο καθένας μας να προσπαθήσει να ξυπνήσει στον εαυτό του καΐ μετά στους άλλους την ένστικτώδικη ανάγκη για μια ζωή χωρίς φόβο, άποθηρίωση και βλακεία. Και πρέπει να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε την ένστικτώδικη καί συνειδητή απέχθεια για τις αξίες μιας αφθονίας πού σκορπίζει επιθετικότητα και καταπίεση σε ολο τον κόσμο.
Πριν τελειώσω θα ήθελα να πω τη γνώμη μου για τους Χίππις. Μου φαίνονται ένα φαινόμενο σοβαρό. "Αν συζητούσαμε για την ένστιχτώδικη απέχθεια απέναντι στις αξίες της κοινωνίας της αφθονίας νομίζω δτι εδώ μπορούμε να ψάξουμε καί θα τη βρούμε. Άλλα νομίζω οτι οί Χίππις, καθώς και κάθε αντικομφορμιστικό κίνημα της αριστεράς, είναι διασπασμένοι. Υπάρχουν δυο τμήματα, κόμματα ή τάσεις. Το μεγαλύτερο μέρος είναι άπλο μασκάρεμα καί προσωπική γελοιοποίηση, καί γι' αυτό, όπως υπόθεσε ο Γκεράσσι, τέλεια αβλαβές στην πραγματικότητα, συμπαθητικό καί γοητευτικό σε πολλές περιπτώσεις άλλα καί τίποτα άλλο πέρα άπδ αυτό. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Υπάρχει στους Χίππις καί ιδιαίτερα σε τέτοιες τάσεις οπως οί Ντίγγίρς καί οί Προβο ενα σύμφυτο πολιτικδ στοιχείο — περισσότερο στις Η.Π.Α. παρά εδώ.
Είναι στην πραγματικότητα ή εμφάνιση νέων ένστικτώδικων αναγκών καί αξιών. Τπάρχει αυτή ή εμπειρία, καί υπάρχει μια καινούργια ευαισθησία απέναντι στην ικανή καί παράφρονη λογικάτητα. Τπάρχει ή άρνηση να ακολουθήσουν τους κανόνες ένος άκαμπτου παιχνιδιού, ένος παιχνιδιού πού άπο την αρχή ξέρει κανείς οτι είναι άκαμπτο, καΐ ή εξέγερση ενάντια στην καταναγκαστική καθαρότητα της πουριτανικής ηθικής καΐ στην επιθετικότητα πού γέννησε ή πουριτανική αυτή ηθική δπως βλέπουμε σήμερα, ανάμεσα στα αλλά, καΐ στο Βιετνάμ.
Το τμήμα τουλάχιστον των Χίππις πού συνενώνει κάπως την σεξουαλική, ηθική καΐ πολιτική εξέγερση, ακολουθεί στην πραγματικότητα μια μη επιθετική μορφή διαβίωσης: Μια επιδίωξη επιθετικής μη επιθετικότητας πού πετυχαίνει, τουλάχιστον θεωρητικά, την επίδειξη αξιών διαφορετικών σε ποιότητα, μια επανεκτίμηση των αξιών.
"Ολη ή εκπαίδευση σήμερα είναι θεραπεία: θεραπεία με την εννοια της απελευθέρωσης του ανθρώπου με όλα τα γνωστά από μια κοινωνία πού μέσα της αργά ή γρήγορα θα μεταμορφωθεί σε κτήνος, ακόμα κι' αν δεν το αντιλαμβάνεται πια. Μ' αυτή την εννοια ή εκπαίδευση είναι θεραπεία καΐ ή θεραπεία σήμερα είναι ή πολιτική θεωρία και πρακτική. Τί είδος πολιτικής πρακτικής; Αυτό εξαρτάται αποκλειστικά από την κατάσταση. Είναι αφάνταστο το οτι θα το συζητήσουμε εδώ λεπτομερειακά. Σάς Θυμίζω μόνο τις διάφορες δυνατότητες των διαδηλώσεων, την άνακάλυψη ευέλικτων μορφών διαδήλωσης πού θα τα βγάλουν πέρα με τη βία πού χρησιμοποιεί το κατεστημένο, τα μπουκοτάζ καΐ πολλά αλλά — οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί άρκει να εχει μια λογική πιθανότητα να δυναμώσει τις δυνά μεις της αντίθεσης.
Μπορούμε να προετοιμαστούμε γι' αυτό σαν καθηγητές, σαν σπουδαστές. Λέω ξανά οτι ο ρόλος μας είναι περιορισμένος, δεν είμαστε μαζικό κίνημα και δεν πιστεύω οτι στο κοντινό "μέλλον θα δοΰμε ενα τέτοιο κινήμα.
Θα ήθελα να προσθέσω μερικές λέξεις γύρω από τον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Δεν μίλησα για τον Τρίτο Κόσμο γιατί το θέμα μου ήταν αποκλειστικά ή απελευθέρωση άπο την κοινωνία της αφθονίας. Συμφωνώ, απόλυτα με τον Πώλ Σουήζυ δτι χωρΙς την τοποθέτηση της κοινωνίας της αφθονίας στο πλαίσιο του Τρίτου Κόσμου δεν γίνεται αυτή κατανοητή. Πιστεύω επίσης οτι αυτή τη στιγμή ή εμφαση μας πρέπει να δοθή στίς προηγμένες βιομηχανικές κοινωνίες χωρίς να ξεχνάμε δτι κάνουμε οτιδήποτε μπορούμε καΐ με οποιονδήποτε τρόπο μπορούμε για να υποστηρίξουμε, θεωρητικά και πρακτικά, τον απελευθερωτικό αγώνα στις νέο - αποικιακές χώρες, πού αν δεν αποτελεί την τελική απελευθερωτική δύναμη, συμβάλλει πάρα πολύ σ' αυτή καθώς καΐ Ιχει ύπολογίσημη συμβολή στη μεγάλη εξασθένηση καΐ αποσύνθεση του παγκόσμιου - ιμπεριαλιστικού συστήματος.
Ό ρόλος μας σαν διανοούμενων είναι ενας ρόλος περιορισμένος. Δεν πρέπει για κανένα λόγο να υποκύψουμε σε οποιες ψευδαισθήσεις. Άλλα θα ήταν ακόμα χειρότερο να υποκύψουμε στην πολύ εξαπλωμένη ηττοπάθεια πού βλέπουμε γύρω. Σήμερα ο προπαρασκευαστικός ρόλος είναι άπαραίτητος. Πιστεύω οτι δεν είμαι πολύ αΙσιόδοξος — γενικά δεν ίχω τη φήμη οτι είμαι πολύ αΙσιόδοξος — οταν λέω οτι μπορούμε πια να δούμε τα σημάδια οχι μόνο του οτι αυτοί άρχισαν να φοβούνται καί να ανησυχούν, άλλα τις πολύ πιο συγκεκριμένες αδυναμίες τοδ συστήματος. "Ας συνεχίσουμε λοιπόν οπως μπορούμε — οχι ψευδαισθήσεις αλλά ακόμα περισσότερο, οχι ηττοπάθεια.
Δε μπορεις σε κανενα να <<δωσεις>> την ανεξαρτησια του, γιατι ολοι οι ανθρωποι γεννηθηκαν ελευθεροι.
Στοκλυ Καρμαικλ
ΧΕΡΜΠΕΡΤ ΜΑΡΚΟΥΖΕ
Απελευθερωση από την κοινωνια της αφθονιας
ΣΑΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ. . .
Τα κείμενα πού συγκέντρωσε στον τόμο αυτό ό Ντ. Κοϋπερ. αποτελούν ένα απάνθισμα από ομιλίες μιας σειράς επιφανών επιστημόνων, διανοουμένων και πολιτικών άκτιβιστών πού έγιναν ατό ΡαουντχάουΣ της Τσώκ Φάρμ στο Λονδίνο από τΙς 15 μέχρι τϊς 30 Ιούλη 1967.
Ή επιτυχία του συνεδρίου ήτανε τέτοια, πού σύμφωνα με τη γνώμη των παρατηρητών αποτέλεσε το πρώτο ουσιαστικό θεμελιωμα τής κίνησης για την ϊδρυοη του Λονδρέζικου άντιπανεπιστημιου, πού λειτουργεί τώρα με αρκετή επιτυχία.
"Ενα τόσο πλατύ συνέδριο πού αγκαλιάσει στους κόλπους του, ανθρώπους τέτοιας πολιτικής και επαγγελματικής ανομοιογένειας, είναι πιθανό, να γεννήσει αμφιβολίες στον ακροατή ή αναγνώστη, κάνοντας τον να σταθεί μάλιστα περισσότερο στο πρόβλημα της πολιτικής πολυχρωμίας.
"Ομως ό καλόπιστος παρατηρητής, δε μπορεί, έξω από τις πολλές επί μέρους διαφωνίες του, (πού είναι φυσικό να υπάρχουν, απόλυτα φυσικό μάλιστα, μια και αρκετές από τις διάφορες απόψεις, αλληλοσυγκρουόμενες μέσα από τα Ιδια τα κείμενα, φαίνεται νό φθίνουν ή να επικρατούν), να μην αναγνωρίσει στούς διάφορους ομιλητές τη θέληση για σωστή προβολή του αντικείμενου, την ^ουσιαστική διάθεση τους για μιαν όσο το δυνατό πιο ριζοσπαστική καΐ διαλεχτική διερεύνηση των πολυποίκιλων προβλημάτων πού κατατυραννούν την εποχή μας.
Γιαυτό-και ή «συνύπαρξη» ψυχιάτρων σαν τον Λαίνγκ με ανθρώπους της ανοιχτής δράσης δπως ό Στόκλυ Καρμόϊκλ ή οικονομολόγους και κοινωνιολόγους δπως ό Σουήζυ καΐ ό Γκερασι. δεν φοίνεται να παρουσιάσει καμιάν ουσιαστική αντίφαση, μόλο πού καθένας όπ' αυτούς ξεκινα αναπτύσσοντας τις προκαθωρισμένες ίδεολογικοεπιστημονικές του απόψεις.
Μέσα από αυτή την πολυεδρικότητα αναπηδά, ή σαφής πρόθεση, αυτών πού σηκώνοντας το ανάστημα τους στον παραλογισμό καΐ την καταπίεση, ζητάνε παράλληλα να βρούνε τα κοινά οημεϊα επαφής με κείνους πού ξεκινωντας από διαφορετικούς ισως, δρόμους, φτάσανε σε ανάλογα περίπου συμπεράσματα.
Γιατί από ενα σημείο και πέρα, εκείνος πού δε βλέπει είναι γιατί δε θέλει να δεί.
Με βάση τις παραπάνω σκέψεις κρίναμε σκόπιμο να δημοσιέψουμε τις απόψεις των εν λόγω συγγραφέων, ποϋναι και απόψεις πολλών νέων τάσεων και αναζητήσεων στις χώρες της δυτικής Ευρώπης και τις Ε.Π.Α. Ή δημοοίεψη αυτή δεν έγινε μόνο για να δηλωθεί ό θετικός χαραχτήρας αυτών των αναζητήσεων, αλλά και ό πολλές φορές αρνητικός τους, ιδίως δταν παίρνει εκείνη την ιδιαίτερα πλαδαρή μορφή με τα γενικά και αόριστα, ανθρωπιστικού χαραχτήρα κηρύγματα ή τη σκέτα αρνητική στάση, απέναντι στα διάφορα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα.
Το κείμενα αυτά δε μπορούν να διεκδικήσουν το βάρος μιας· εκτενούς και σύνθετης μελέτης του προβλήματος πού θίγουν.
"Αλλωστε ό σκοπός τους δεν ήτανε αυτός. Ούτε πάλι, ορισμένα από αυτά, μπορούν, κατά τη γνώμη μας, να γίνουνε μερικά ή συνολικά αποδεκτά, έστω και με τις ατέλειες τους, μια και το σημείο εκκίνησης τους είναι λαθεμένο, (κείμενο Γ. Μπέίτσον λ.χ.) και οπωσδήποτε το πρόβλημα κριτικής του εποικοδομήματος έχει ελάσσονα σημασία σε οχέση με τη βασική έχτίμηση για την αντοχή των θεωρητικών υλικών της βάσης.
Μπορούν δμως, χωρίς καμιά αμφιβολία, να μας βεβαιώσουν στο ακέραιο δτι κρατάνε σφιχτά, το βασικό πυρήνα της ιδεολογίας κάθε ομιλητή και ένα μέρος από την οποιαδήποτε αξία του ξετυλίγματος της σκέψης και της διαλεχτικής του.
ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ
Χέρμπερτ Μαρκοΰζε
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΦΘΟΝΙΑΣ
Αισθάνομαι ευτυχισμένος βλέποντας εδώ τόσα πολλά λουλούδια καί γι' αυτό θέλω να σας θυμίσω oτι τα ίδια τα λουλούδια δεν εχουν άλλη δύναμη, παρά μόνο τη δύναμη των ανδρών και των γυναικών πού τα προφυλάγουν από την επίθεση καί την καταστροφή.
Σάν ενας απελπισμένος φιλόσοφος πού γι' αυτόν ή φιλοσοφία εχει γίνει ενα με την πολιτική, φοβάμαι οτι θα κάνω σήμερα εδώ μια, ομιλία μάλλον φιλοσοφική καί πρέπει να ζητήσω την ανοχή σας. Απασχολούμαστε με τη διαλεκτική της απελευθέρωσης (στην πραγματικότητα αυτό είναι πλεονασμός, γιατί πιστεύω οτι ή διαλεκτική είναι απελευθέρωση) καί οχι μόνο της διανοητικής απελευθέρωσης, άλλα αυτής πού περιλαμβάνει το πνεύμα καί το σώμα, της απελευθέρωσης ολόκληρης της ανθρώπινης ύπαρξης. Σκεφθήτε τον Πλάτωνα: ή απελευθέρωση από τη ζωή μέσα στη σπηλιά. Σκεφτήτε τον Χέγγελ: ή απελευθέρωση με την εννοια της προόδου καί της ελευθερίας στην ιστορική κλίμακα. Σκεφτήτε τον Μαρξ. Με ποια εννοια τώρα ή διαλεκτική είναι απελευθέρωση; Είναι_ απελευθέρωση από το εμπόδιο _ένός_κακοΰ καί ψεύτικου συστήματος, ειτε οργανικο είτε κοινωνικό κι αν ειναι ειτε ψυχικο ή διανοητΐ'κό: άπελευθερωση_ με τις δυναμεις που αναπτυοσονται μέσα σ' ενα τέτοιο σύστημα.Αυτο ειναι ενα σημείο αποφασισακό. -' Απελευθέρωση "χάρη στην αντιλογια που δημιουργει το συστημα ακριβως γιατι ειναι ενα συστημα κακο και ψευτικο.
Σκόπιμα χρησιμοποιώ εδώ ηθικούς φιλοσοφικούς ορους: «κακός», «ψεύτικος». Γιατί χωρίς ενα αντικειμενικά δικαιωμένο τέρμα μιας καλύτερης καί ελεύθερης άνθρώπινης ύπαρξης, οποιαδήποτε απελευθέρωση .μένει χωρίς εννοια, πρόοδος στη σκλαβιά στην καλύτερη περίπτωση.
Πι στεύω οτι και στον Μαρξ επίσης έπρεπε να υπάρχει σοσιαλισμός. Λυτό το «έπρεπε» ανήκει στην ιδια την ουσία του επιστημονικού σοσιαλισμού. Έπρεπε να υπάρχει, ήταν δηλαδή μια βιολογική, κοινωνιολογική και πολιτική αναγκαιότητα. Είναι μια βιολογική ανάγκη τόσο περισσότερο οσο μια κοινωνία σοσιαλιστική, με την Μαρξιστική εννοια, θα συμορφώνεται με τον ίδιο το λόγο της ζωής, με τις βασικές δυνατότητες μιας ανθρώπινης ύπαρξης, οχι μόνο τις ψυχικές και πνευματικές, αλλά και τίς οργανικές. Τώρα, τί γίνεται σήμερα στην δική μας κατάσταση. Νομίζω οτι αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση πρωτοφανέρωτη στην ιστορία, γιατί σήμερα πρέπει να άπελευθερωθοδμε από μια -κοινωνία που λειτουργεί σχετικά καλά, πού είναι πλούσια και δυνατή. Εδώ μιλώ για την απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας, δηλαδή την προηγμένη βιομηχανική κοινωνία. Το πρόβλημα πού αντιμετωπίζουμε είναι ή ανάγκη της απελευθέρωσης όχι άπα μια φτωχή, οχι από μια σάπια κι' ουτε στις πιο πολλές περιπτώσεις από μια τρομοκρατική κοινωνία, αλλά από μια κοινωνία πού αναπτύσσει σε μεγάλη έκταση τίς υλικές και τις πολιτιστικές ακόμα ανάγκες του άνθρωπου — μια κοινωνία πού, για να χρησιμοποιήσουμε το διαφημιστικό σύνθημα, διοχετεύει τα αγαθά σ' ένα τμήμα του πληθυσμού μεγαλύτερο από κάθε αλλη φορά. Και αυτό προϋποθέτει οτι αντιμετωπίζουμε την απελευθέρωση από μια κοινωνία οπου ή απελευθέρωση εΐναι φαινομενικά χωρίς μαζική υποστήριξη. Ξέρουμε πολύ καλά τους κοινωνικούς μηχανισμούς της παραποίησης, της υποβολής και της καταπίεσης πού είναι υπεύθυνοι γι' αυτή την έλλειψη της μαζικής υποστήριξης καΐ για την απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους των δυνάμεων της αντίθεσης στο κατεστημένο κοινωνικό σύστημα. Άλλα πρέπει να ξανατονίσω οτι δεν γίνεται μια απορρόφηση στον διανοητικό ή στον κοινωνικό χώρο μόνο, άλλα ακριβώς στην δυνατή καΐ πλούσια βάση πού δίνει στην κοινωνία την δυνατότητα να αναπτύσσεται και να ικανοποιεί τίς υλικές και πολιτιστικές ανάγκες καλύτερα άπο πρίν.
Άλλα ολο το θέμα δεν είναι ή αναγνώριση των μηχανισμών της παραποίησης ή της καταπίεσης πού εισχωρούν στδ ΐ'διο το ασυνείδητο του ανθρώπου. Πιστεύω δτι εμείς (και θα χρησιμοποιώ το «εμείς» σε όλη μου την δμιλία) φανήκαμε πολύ δισταχτικοί, ντραπήκαμε υπερβολικά και αποδειγμένα να επιμείνουμε στο σύνολο των ριζοσπαστικών χαρακτηριστικών μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, στην ποιοτική της διαφορά άπδ δλες τις κατεστημένες κοινωνίες: στην ποιοτική εκείνη διαφορά πού χάρη σ' αυτή δ σοσιαλισμός είναι πραγματικά ή άρνηση δλων των κατεστημένων συστημάτων, αδιάφορο πόσο παραγωγικά, αδιάφορο πόσο δυνατά είναι ή φαίνονται δτι είναι. Μ' αλλά λόγια — και αυτό είναι ενα άπο τα πολλά σημεία πού διαφωνώ με τδν Πώλ Γκούντμαν — το λάθος μας δεν ήταν οτι φανήκαμε πολύ αυθάδεις αλλά το οτι φανήκαμε υπερβολικά μετριόφρονες. Καθώς φαίνεται εχουμε συγκρατήσει ενα μεγάλο μέρος άπο αυτά πού επρεπε να ειπωθούν καΐ να τονιστούν. "Αν σήμερα τα πλήρη αυτά χαρακτηριστικά, αυτά τα πραγματικά ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, πού κάνουν μια σοσιαλιστική κοινωνία την οριστική αρνηση των κοινωνιών πού υπάρχουν, αν αυτή ή ποιοτική διαφορά φαίνεται σήμερα ουτοπική, ιδεαλιστική ή μεταφυσική, είναι ακριβώς αυτή ή εντύπωση που πρέπει να δίνουν τα ριζοσπαστικά αυτά χαρακτηριστικά / αν πρόκειται να είναι μια πραγματική συγκεκριμένη αρνηση της κατεστημένης κοινωνίας: αν είναι πραγματικά , δ σοσιαλισμος ή αλλαγή της ιστορικής πορείας, ή ριζοσπαστική διακοπή, τδ πήδημα στδ χώρο της ελευθερίας ·— μια αλλαγή ολοκληρωτική.
"Ας δοΰμε ενα παράδειγμα του πώς εμφανίστηκε αυτή ή συνειδητοποίηση ή μισο-συνειδητοποίηση της ανάγκης, μιας τέτοιας ολοκληρωτικής αλλαγής σε μερικούς άπδ τους μεγάλους κοινωνικούς αγώνες της εποχής μας. Ό Γουώλτερ Μπβντζαμίν αναφέρει δτι στη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας σε δλες τις γωνιές του Παρισιοΰ άνθρωποι πυροβολούσαν τα ρολόγια στους πύργους των εκκλησιών, των παλατιών κ.τ.λ., εκφράζοντας έτσι συνειδητά ή μισο-συνειδητά την ανάγκη να σταματήσει με κάποιο τρόπο δ χρόνος" να σταματήσει τουλάχιστο ή καθιερωμένη, ή κατεστημένη χρονική ροή καΐ να αρχίσει μια καινούργια — μια δυνατή εμφαση της ποιοτικής διαφοράς καί της πληρότητας της αλλαγής ανάμεσα σίήν καινούργια καί στην παλιά κοινωνία
Μ' αυτή την εννοια θέλω να συζητήσω μαζι σας για τις εμποδισμενες προυποθεσεις της ποιοτικης αλλαγης. Σκόπιμα λέω «ποιοτική αλλαγή» καί όχι «επανάσταση », γιατί ξέρουμ, πολλές επαναστάσεις που μέσα από αυτές συνεχίστηκε ή καταπίεση, επαναστάσεις πού αντικατάστησαν ενα σύστημα κυριαρχίας με ένα άλλο. Πρέπει να ξεχωρίσουμε τα καινούργια^θεμελιακά χαρακτηριστικά πού που διακρινουν μια ελευθερη κοινωνία σαν οριστική άρνηση των κατεστημενων κοΐνωνιων , κα; πρέπει να αρχίσουμε να διαμορφώνουμε τα χαρακτηριστικά αύτά, αδιάφορο πόσο μεταφυσικά, ποσο~ουτοπικά ή καί πόσο γελοία, θα μπορούσα να πω ακόμα, μπορεί να φαίνονται στους συνηθισμένους ανθρώπους δλων των παρατάξεων, της δεξιάς καθώς και της αριστεράς.
Τί είνα ή διαλεκτική της απελευθέρωσης πού γι' αυτήν ενδιαφερόμαστε έμεΐς πού είμα,στε εδώ; Είναι ή δημιουργία μιας ελεύθερης κοινωνίας, μια Δημιουργία πού αρχικά εξαρτάται από την επικράτηση της ζωτικής ανάγκης για την κατάργηση όλων των καθιερωμένων συστημάτων της σκλαβιάς καί κατόπιν, πράγμα αποφασιστικό, εξαρτάται από το ζωτικό δόσιμο, τον συνειδητό, υποσυνείδητο καί ασυνείδητο ακόμα άγωνα, για τις ποιοτικά διαφορετικές αξίες μιας ελεύθερης ανθρώπινης ύπαρξης. Χωρίς να εμφανιστουντετοιες νεες αναγκες και απολαυσεις,δηλαδη οι αναγκες και οι απολαύσεις των ελεύθερων ανθρώπων, δλες οι αλλαγες στους κοινωνικους θεσμους,οσο μεγάλες και αν είναι θα άντικαταστησουν μονο ενα συστημα σκλαβιας απο ενα αλλο.Και ουτε μπορεί ή~εμφάνιση — καί θα ήθελα να το τονίσω αυτό, — δεν μπορεί ή εμφάνιση τετοιων νεων αναγκων και απολαυσεων να αντιμετοπιστη σαν ενα απλοπαραπροιον,ενα απλο αποτελεσμα της αλλαγης των κοινωνικων θεσμων.Αυτο το εχουμε δει, ειναι ενα γεγονος γνωστο απο την πειρα.
Ή ανάπτυξη των καινούργιων θεσμών πρέπει πια να συνεχιστή και να τελειώσει από άν&ρώπους με τις καινούργιες ανάγκες. Μια και το έφερε δ λόγος, αύτη είναι και ή θεμελιακή ιδέα πού βρίσκεται στη βάση της αντίληψης του Μαρξ για το προλεταριάτο σαν τον ίστορικο φορέα της επανάστασης,Θεωρούσε το βιομηχανικό προλεταριάτο σαν τον Ιστορικό φορέα της επανάστασης οχι μόνο γιατί ήταν ή βασική τάξη στην υλική διαδικασία της παραγωγής, όχι μόνο γιατί την εποχή εκείνη ήταν ή πλειοψηφία του πληθυσμού, άλλα καί γιατί αυτή ή τάξη, ήταν απαλλαγμένη από τις κατασταλτικές και επιθετικές άνταγωνιστικές ανάγκες της καπιταλιστικής κοινωνίας και έτσι εί χ ε τουλάχιστο τη δυνατότητα να είναι ο φορέας καινούργιων αναγκών, επιδιώξεων και απολαύσεων.
Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε, με πιο ωμό τρόπο, αυτή τη διαλεκτική της απελευθέρωσης σαν ένα φαΰλο κύκλο. Ή μετάβαση από την εθελοντική σκλαβιά (δπως υπάρχει αυτή σε μεγάλη έκταση στην κοινωνία της αφθονίας) στην ελευθερία προϋποθέτει την κατάργηση των θεσμών καί των μηχανισμών της καταπίεσης. Και ή κατάργηση των θεσμών καί των μηχανισμών της καταπίεσης προϋποθέτει την προηγούμενη απελευθέρωση. "Οσο για τις ανάγκες νομίζω δτι. πρέπει να ξεχωρίσουμε την ανάγκη της αλλαγής των συνθηκών πού είναι ανυπόφορες για την υπαρξη, από την ανάγκη της αλλαγής της κοινωνίας στο σύνολο της. Τα δύο αυτά δεν είναι ταυτόσημα καί οϋτε βρισκονται υποχρεωτικά σε αρμονία. Εάν υπάρχει ανάγκη αλλαγής συνθηκών πού κάνουν την ζωή ανυπόφορη, καί εχει λογικές ελπίδες επιτυχίας μια τέτοια αλλαγή μέσα στην κατεστημένη κοινωνία καθώς αυτή ανέρχεται καί προοδεύει, τότε πρόκειται άπλα καί μόνο για μια ποσοτική αλλαγή. Ή ποιοτική αλλαγή θα είναι ή αλλαγή του ίδιου του συστήματος στο σύνολο του.
Θα ήθελα να δείξω δτι ή διάκριση ανάμεσα στην ποσοτική και στην ποιοτική αλλαγή δεν είναι ταυτόσημη με τη διάκριση ανάμεσα στην μεταρρύθμιση καί στην επανά στάση. Ή ποσοτική αλλαγή μπορεί να σκοπεύει καί να οδηγεϊ στην επανάσταση. Υποθέτω δμως οτι μόνο ο συνδυασμός αυτών των δύο είναι επανάσταση με την ουσιαστική εννοια του πηδήματος από την προϊστορία στην ιστορία του ανθρώπου. Μ' αλλα λόγια το πρόβλημα πού αντιμετωπίζουμε είναι σε ποιο σημείο ή ποσότητα .μπορεί να μεταβληθεί σε ποιότητα, ή ποσοτική αλλαγή στις συνθήκες καΐ τους θεσμούς μπορεί να γίνει ποιοτική αλλαγή πού αφορά ολόκληρη την ανθρώπινη ύπαρξη.
.
Σήμερα αυτοί οί δυο δυναμικοί παράγοντες της επανάστασης, πού τώρα ανάφερα, είναι αποχωρισμένοι.
Ό πρώτος επικρατεί περισσότερο στις ύποανάπτυκτες χώρες, εκεί δπου ή ποσοτική αλλαγή — δηλαδή δημιουργία ανθρώπινων συνθηκών διαβίωσης — είναι απο μόνη της ποιοτική αλλαγή άλλα 'δέν είναι άκάμα ελευθερία Ό δεύτερος δυναμικός παράγοντας της επανάστασης, δηλαδή οί προϋποθέσεις της απελευθέρωσης, υπάρχει στις προηγμένες βιομηχανικές χώρες άλλα και περιλαμβάνεται και διαστρεβλώνεται από την καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας.
Νομίζω δτι αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση πού σ' αυτήν ή προηγμένη καπιταλιστική κοινωνία εΙχει φτάσει σέ ενα σημείο δπου ή ποσοτική αλλαγή τεχνικά μπορεί να μετατραπεί σε ποιοτική αλλαγή, σε γνήσια απελευθέρωση. Και ακριβώς ενάντια σ' αυτή την αληθινά -μοιραία δυνατότητα ή κοινωνία της αφθονίας, δ προηγμένος καπιταλισμός, εχει κινητοποιηθεί και εχει οργανωθεί σε δλα τα μέτωπα, τόσο στο -εσωτερικό δσο και στο εξωτερικό.
ΙΙροτοΰ προχωρήσω ας δώσω ενα σύντομο ορισμό του τί εννοώ σαν κοινωνία της αφθονίας. "Ενα υπόδειγμα είναι βέβαια ή σημερινή Αμερικανική κοινωνία, αν και άκάμα και στις Η.Π.Α. αυτό είναι περισσότερο μια τάση πού δεν εγινε ακόμα -εντελώς πραγματικότητα. Αρχικά είναι μια κοινωνία καπιταλιστική. Φαίνεται δτι είναι απαραίτητο να το ξαναθυμίζουμε στον εαυτό μας γιατί υπάρχουν μερικοί, ακόμα και στην αριστερά, πού πιστεύουν δτι ή Αμερικανική κοινωνία δεν είναι πια μια κοινωνία ταξική. Μπορώ να σάς βεβαιώσω δτι είναι μια ταξική κοινωνία. Είναι μια κοινωνία
καπιταλιστική με ενα μεγάλο συγκεντρωτισμό της οικονομικής καΐ πολιτικής δύναμης, με εκτεταμένους τομείς αυτοματοποιημένης καί συντονισμένης παραγωγής, διανομής καΐ επικοινωνίας πού διευρύνονται συνέχεια, με ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής πού εξαρτάται πάντως δλο και περισσότερο από Ινα κυβερνητικό παρεμβατισμό, πού δραστηριοποιείται καί αυξάνει συνέχεια. Καθώς ανάφερα, είναι μια κοινωνία πού ικανοποιεί σε μεγαλύτερη από οποτεδήποτε Εκταση τις υλικές καί πολιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού — άλλα τις ικανοποιεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις καί τα συμφέροντα του μηχανισμού καί των δυνάμεων πού τον ελέγχουν. Καί είναι μια κοινωνία πού μεγαλώνει πάνω στην βάση της έπιταχυνόμενης σπατάλης, της υπολογισμένης αχρήστευσης καί καταστροφής, ενώ τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού εξακολουθούν να ζουν στην φτώχεια καί την αθλιότητα.
Νομίζω δτι οι δύο αυτοί παράγοντες είναι εσωτερικά δεμένοι καί δτι αποτελούν το σύνδρομο της τελευταίας φάσης του καπιταλισμού: δηλαδή την φαινομενικά αδιάσπαστη ενότητα — αδιάσπαστη για το σύστημα — της παραγωγικότητας καί της καταστροφής, της ικανοποίησης των αναγκών καί της καταστολής τους, της ελευθερίας μέσα σε Ινα σύστημα σκλαβιάς δηλαδή υποδούλωσης του άνθρωπου στον μηχανισμό καί την αδιάσπαστη ενότητα της λογικής καί του παραλογισμού. Μπορούμε να ποΰμε δτι ή λογικοτητα της κοινωνίας βρίσκεται στην παραφροσύνη της την ίδια καί δτι ή παραφροσύνη της αυτή είναι λογική μέχρι του σημείου πού είναι εξυπηρετική, δηλαδή μέχρις ότου μο·ιράζει τα αγαθά.
Τώρα ή ερώτηση πού πρέπει να κάνουμε είναι: γιατί χρειαζόμαστε την απελευθέρωση από μια τέτοια κοινωνία, αν είναι ικανή—στο μακρινό μέλλον ίσως, άλλα σίγουρα ικανή—να νικήσει τη φτώχεια, σε μεγαλύτερο βαθμό από 6-ποιονδήποτε προηγούμενο, να μειώσει τον κόπο καί τις ώρες της δουλειάς καί να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο;
Και εάν το αντίτιμο για δλα τα αγαθά πού μοιράζει, γι' αυτή την άνετη σκλαβιά, για βλες τις επιτυχίες αυτές αποσπάται από
ανθρώπους πού βρίσκονται μακριά από την μητρόπολη και την αφθονία της; Και αν ή ίδια ή κοινωνία της άφθονίαι. δεν αντιλαμβάνεται τί κάνει, πώς σκορπίζει τον τρόμο και τήν υποδούλωση, πώς πολεμά την απελευθέρωση σε δλες τίς γωνιές του πλανήτη;
Ξέρουμε την παραδοσιακή αδυναμία των συναισθηματικών, ηθικών και ανθρωπιστικών επιχειρημάτων μπροστά σε μια τέτοια τεχνολογική πρόοδο μπροστά στην παράλογη λογική μιας τέτοιας δύναμης. Τα επιχειρήματα αυτά δεν φαίνεται να έχουν καμιά βαρύτητα απέναντι στα ωμά—θα μπορούσαμε να ποΰμε κτηνώδη—γεγονότα της κοινωνίας και της παραγωγικότητας της. Άλλα δμως, είναι μόνο αυτή ή εμμονή στις πραγματικές δυνατότητες μιας ελεύθερης κοινωνίας, που εμποδίζεται από την κοινωνία της αφθονίας, είναι μόνο αυτή ή εμμονή στην πράξη καθώς καί τη θεωρία, στην διαδήλωση καθώς καί στη συζήτηση, πού εμποδίζει την ολοκληρωτική κατάπτωση του ανθρώπου στην κατάσταση του αντικειμένου ή μάλλον του υποκειμένου αντικειμένου της ολοκληρωτικής διοίκησης. Αυτή ή εμμονή είναι μόνο πού εμποδίζει ακόμα την βαθμιαία άποκτήνωση καί αποβλάκωση του άνθρωπου. Γιατί, θέλω να το τονίσω αυτό, ή κοινωνία της ευημερίας είναι μια πολεμική κοινωνία. Πρέπει να έχει έναν Εχθρό, με κεφαλαίο Ε, έναν πλήρη Εχθρό. Γιατί νομίζω δτι ή διαιώνιση της σκλαβιάς, ή διαιώνιση του θλιβεροΰ αγώνα για την υπαρξη μπροστά στις καινούργιες δυνατότητες της Ελευθερίας, ενεργοποιεί καί δίνει ένταση σε μια πρωταρχική έπιθετικότητα σ' ένα βαθμό άγνωστο, μέχρι τώρα στην ιστορία. Καί ή πρωταρχική αυτή επιθετικότητα πρέπει να κινητοποιηθεί με τρόπο χρήσιμο για την κοινωνία, .αλλιώς θα τινάξει το ίδιο το σύστημα. Γι' αυτό καί ή άνάγκη για εναν Εχθρό, πού πρέπει να υπάρχει ή να δημιουργηθεί αν δεν υπάρχει. Τολμώ να πω δτι, ευτυχώς, ο Εχθρός υπάρχει. Άλλα πρέπει, στην κοινωνία αυτή, ή εί-κόνα του και ή δύναμη του να εξογκωθούν πέρα από κάθε μέτρο για να μπορέσει να κινητοποιήσει την επιθετικότητα αυτή της κοινωνίας της αφθονίας με τρόπο χρήσιμο σ αυτήν.
.
Το αποτέλεσμα είναι μια ακρωτηριασμένη, σακατεμένη και μάταια ανθρώπινη ύπαρξη: μια ανθρώπινη υπαρξη πού υπερασπίζεται βίαια τη σκλαβιά της.
Μπορούμε να συνοψίσουμε την τραγική κατάσταση πού βρισκόμαστε: Μια ριζική κοινωνική αλλαγή είναι αντικειμενικά απαραίτητη για δυο λόγους πρώτα γιατί είναι ή μοναδική ευκαιρία να διασωθεί ή δυνατότητα της ανθρώπινης ελευθερίας καί, ακόμα, γιατί είναι διαθέσιμα τα τεχνικά καί υλικά μέσα για την πραγματοποίηση αυτής της ελευθερίας. Άλλα ενώ αυτή ή αντικειμενική ανάγκη είναι φανερή δεν επικρατεί καί ή υποκειμενική ανάγκη για μια τέτοια αλλαγή. Καί ιδιαίτερα δέν επικρατεί αναμεσα σε εκεινα τα τμηματα του πληθυσμου που θεωρουνται απο την παραδοση σαν οι φορεις της ιστορικησ αλλαγης.Η υ[ποκειμενικη αναγκη καταστελλεται παλι με δυο τροπους ,πρωτα με την πραγματικη ικανοποιηση των αναγκων και κατοπιν με μια μαζικη επιστημονικη παραποιηση και διαχειρηση των αναγκων, δηλ. με ενα συστηματικο κοινωνικο ελεγχο οχι μονο της συνιεδησης αλλα και του ασυνειδητου του ανθρωπου.Ο ελεγχος αυτοςεγινε δυνατος χαρη στα ιδια τα επιτεύγματα, στην ψυχολογία, καί ιδίως την ψυχανάλυση καί την ψυχιατρική, την περισσότερο απελευθερωτική από δλες τις επιστήμες του καιρού μας. Αυτή μπορούσε να γίνει καί έγινε συνάμα παντοδύναμο όργανο καί ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα της καταπίεσης καθώς καί μια από τίς πιο τρομερές οψεις της διαλεκτικής της απελευθέρωσης.
Αυτή ή διάσταση ανάμεσα στην αντικειμενική καί την υποκειμενική ανάγκη, υποθέτω υπαγορεύεται από την ίδια την ανάπτυξη μιας βιομηχανικής κοινωνίας πού εμφάνισε παράγοντες που προηγούμενα ή θεωρία μας μπορούσε δικαιολογημένα να αγνοήσει. Υπαγορεύεται από την ίδια την ανάπτυξη της βιομηχανικής κοινωνίας, από την τρομακτική αύξηση της υλικής καί τεχνικής της παραγωγικότητας πού ξεπέρασε καί αχρήστεψε τους παραδοσιακούς σκοπούς καί τίς προϋποθέσεις της απελευθέρωσης.
Εδώ αντιμετωπίζουμε την ερώτηση: Είναι ταυτόσημη ή απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας με ,τή μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό;
Υποθέτω δτι ή απάντηση είναι: Δεν είναι ταυτόσημη αν ορίσουμε τό σοσιαλισμό μόνο σαν την προσχεδιασμένη άνάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων καί την λογική κατανομή των μέσων (αν καί αυτό παραμένει προϋπόθεσα για οποιαδήποτε απελευθέρωση) . Είναι ταυτόσημη με τη μετάβαση άπδ τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, αν ο σοσιαλισμός καθοριστεί με τους πιο ουτοπικούς δρους του" συγκεκριμένα, ανάμεσα στα / αλλά, την -κατάργηση της δουλειάς, την κατάπαυση του αγώνα επιβίωσης—δηλ. αν ή ζωή γίνει ή ίδια σκοπός και / οχι μέσο για κάποιο σκοπό—καί την απελευθέρωση της αν- | θρώπινης αίσθαντικότητας καί ευαισθησίας, οχι σαν ιδιωτικό παράγοντα, άλλα σαν μια δύναμη για την μεταμόρφωση / της ανθρώπινης υπαρξης και του περιβάλλοντος της. Νομίζω δτι μια από τις βασικές επιδιώξεις του τέλειου σοσιαλισμού είναι να δώσει στην αίσθαντικότητα καί την ευαισθησία τα δικαιώματα τους. Αυτά είναι τα ποιοτικά στοιχεία πού αλλάζουν εντελώς τη βάση, τα σχέδια και την στρατηγική της απελευθέρωσης. Αύτη ή κατάσταση προϋποθέτει την εμφάνιση νέων αναγκών πού είναι ποιοτικά διαφορετικές καί ακόμα αντίθετες στις επιθετικές καί κατασταλτικές ανάγκες πού επικρατούν: την εμφάνιση ενός νέου είδους ανθρώπου με μια ζωτική βιολογική ώθηση για απελευθέρωση καί με μια συνειδητοποίηση ικανή να διακρίνει μέσα από το υλικό καθώς καί Ιδεολογικό πέπλο της κοινωνίας της αφθονίας. Μ' άλλα λόγια ή απελευθέρωση φαίνεται δτι εξαρτάται από την αναγνώριση καί την ενεργοποίηση μιας βαθύτερης διάστασης της ανθρώπινης ύπαρξης αυτής πού είναι πιο κάτω άπδ την παραδοσιακή υλική βάση: όχι μιας Ιδεολογικής διάστασης πού είναι πάνω καί πέρα από την υλική βάση. αλλά μια διάσταση πιο υλική καί από την ίδια την υλική βάση, μια διάσταση κάτω από την υλική βάση. Θα δείξω αμέσως τί εννοώ.
Ή έμφαση στη νέα αυτή διάσταση δεν σημαίνει την αντικατάσταση της πολιτικής από την ψυχολογία, αλλά μάλλον το αντίθετο. Σημαίνει δτι τελικά πρέπει να υπολογιστεί το γεγονός δτι ή κοινωνία εχει εισβάλλει στις βαθύτερες ρίζες της ανθρώπινης υπαρξης, ακόμα καί στο ασυνείδητο του
- 80ανθρώπου. Πρέπει να φθάσουμε στις ρίζες της κοινωνίας μέσα στα ϊδια τα άτομα, τα άτομα, πού με αιτία την κοινωνική μηχανή, αναπαράγουν σταθερά την συνέχεια, της καταπίεσης ακόμα καΐ μέσα από τη μεγάλη επανάσταση.
Υποθέτω δτι αυτή δεν είναι μια ιδεολογική αλλαγή, διαφορετικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας ελεύθερης.
Προυποθετουν,οπως θα ειδατε πια,μια ολοκληρωτικη αναθεωρηση αξιων,μια καινουργια ανθρωπολογια.Προυποθετουν ενα τυπο ανθρωπου που απορριπτει τις αρχες που κυβερνουν την συμπεριφορα των κατεστημενων κοινωνιων, ενα τυπο ανθρωπου που εχει απαλλαγει απο την επιθετηκοτητα και την θηριωδια που περιεχει ο οργανισμος της κατεστημενης κοινωνιας καθως και την υποκριτικη, πουριτανικη ηθικη της, ενα τυπο ανθρωπου που βιολογικα ειναι ανικανος να κανει πολεμο και να προκαλεσει δυστυχιες, πουεχει (αντιθετα) συνειδητοποιησει καλα την χαρα και την ευχαριστηση, και δουλευει συλλογικα και ατομικα για ενα κοινωνικο και φυσικο περιβαλλον που μεσα του μια τετοια υπαρξη γινεται δυνατη. Επαναλαμβάνω δτι ή διαλεκτική της, απελευθέρωσης, καθώς από ποσότητα μεταβάλλεται σε ποιότητα προκαλεί (ετσι) μια διακοπή στη συνέχεια της καταπίεσης πού φθάνει στη βαθύτερη διάσταση του ίδιου του οργανισμού. "Η μποροδμε να ποϋμε δτι σήμερα ή ποιοτική αλλαγή, ή απελευθέρωση, περιέχει οργανικές, ένστικτώδικες, βιολογικές αλλαγές συνάμα με αλλαγές πολιτικές καΐ κοινωνικές.
Καθώς εδειξα οί νέες ανάγκες καΐ απολαύσεις εχουν μια πολύ υλική βάση. Δεν είναι προϊδν θεωρητικών σκέψεων, αλλά τα λογικά παράγωγα των τεχνικών, υλικών καΐ διανοητικών δυνατοτήτων της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας. Είναι ενσωματωμένα στην παραγωγικότητα της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας και συνάμα καΐ τρόπος έκφρασης της, πράγμα πού άπδ πολύ καιρό αχρήστεψε κάθε είδους ενδοκοσμικοΰ ασκητισμού, ολόκληρη την εργατική πειθαρχία πού πάνω της βασίστηκε ή "Ιουδαιο-Χριστιανική ηθική.
Γιατί ή κοινωνία αυτή ξεπερνά και αρνιέται τον τύπο αυτό του ανθρώπου, τον παραδοσιακό, καί τις μορφές της ύπαρξης του καθώς καί την ή·θική πού σ' αυτή χρωστάει πολλές από τις καταβολές καί τα θεμέλια της;
Αυτή ή καινούργια, ανήκουστη καί άπρόβλεφτη παραγωγικότητα επιτρέπει την ιδέα μιας τεχνολογίας τϊς απελευθέρωσης. Εδώ μπορώ μόνο σύντομα να δείξω τί έχω στο νου: τέτοιες εκπληκτικές καί φανερά ουτοπικές τάσεις. σαν τ6 άντάμωμα της τεχνικής με την τέχνη, το άντάμωμα της δουλείας με το παιχνίδι, το άντάμωμα του χώρου της ανάγκης με το χώρο της ελευθερίας. Πώς; Ή κοινωνικά απαραίτητη εργασία, ή υλική παραγωγή πού δεν υποτάσσεται στις προσταγές της καπιταλιστικής -κερδοσκοπίας καί δραστηριότητας, ούτε στις προσταγές της έλλειψης πού διαιωνίζεται σήμερα με αφορμή την καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας, μπορεί να γίνει καί θα γίνει ολοένα πιο επιστημονική (έχουμε δει την τάση αυτή ήδη) . Ό τεχνικός πειραματισμός, ή επιστήμη καί ή τεχνολογία θα γίνουν γιατί είναι δυνατό, ένα παιχνίδι με τις κρυμμένες ως τα τώρα—κρυμμένες μεθοδικά καί εμποδισμένες—δυνατότητες των ανθρώπων καί των πραγμάτων της κοινωνίας και της φύσης.
Αυτό είναι καί ένα από τα παλιότερα όνειρα των ριζοσπαστικών θεωριών καί πράξεων. Σημαίνει δτι ή δημιουργική φαντασία, και όχι μόνο ή λογική της αρχής της καλής εκτέλεσης, θα γίνει μια παραγωγική δύναμη αφιερωμένη -στη μεταμόρφωση του κοινωνικού και φυσικού σύμπαντος, θα σημαίνει την εμφάνιση μιας καινούργιας μορφής της πραγματικότητας πού θα είναι αποτέλεσμα καί μέσο της ανάπτυξης της αίσθαντικάτητας καί της ευαισθησίας του ανθρώπου.
Καί τώρα ρίχνω την φοβερή ιδέα: θα σημαίνει μιά «αισθητική» πραγματικότητα—την κοινωνία σαν έργο τέχνης. Αυτή είναι ή πιο ουτοπική, ή πιο ριζοσπαστική δυνατότητα απελευθέρωσης σήμερα.
Τί σημαίνει αυτό με συγκεκριμένα λόγια; Είπα, δτι εδώ δεν μας ενδιαφέρει ή ιδιωτική ασθαντικότητα καί ευαισθησία, άλλα ή αίσθαντικότητα καί ευαισθησία, ή δημιουργική φαντασία καί το παιχνίδι οταν γίνονται δυνάμεις μεταμορφωτικές.
Σάν τέτοιες θα οδηγήσουν, για παράδειγμα, στον ολοκληρωτικό ανασχηματισμό των πόλεων καί της εξοχής μας, την αποκατάσταση της φύσης μετά από την εξάλειψη της βίας καί της καταστροφής του καπιταλιστικού . έκβιομηχανισμοΰ. Τη δημιουργία εσωτερικού καί εξωτερικού χώρου για μοναξιά, ατομική αυτονομία καί ηρεμία, την εξάλειψη του θορύβου, των ακροατηρίων, της υποχρεωτικής συνύπαρξης, της μόλυνσης, της ασκήμιας. Αυτές δέν είναι απαιτήσεις ρομαντικές καί υπεροπτικές—καΐ το τονίζω οσο μπορώ περισσότερο. Σήμερα οι βιολόγοι επιμένουν ότι ειναι οργανικές ανάγκες του ανθρώπινου οργανισμού καί ότι ή καταπίεση, ή διαστροφή και καταστροφή τους από την κα πιταλιστική κοινωνία, ακρωτηριάζει στην πραγματικότητα τον άνθρωπινο οργανισμό οχι μόνο μεταφορικά, άλλα πρα γματικά καί κυριολεκτικά.
Πιστεύω δτι μόνο μέσα σ' ενα τέτοιο κόσμο μπορεί ο άνθρωπος να είναι πραγματικά ελεύθερος καί να αναπτυχθούν κρατικά ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ υπάρξεων ελεύθερών. Πιστεύω οτι ή ιδέα ενός τέτοιου κόσμου καθοδηγούσε καί το σχέδιο του Μαρξ για το σοσιαλισμό, καί ότι αυτές οί αισθητικές ανάγκες καί επιδιώξεις πρέπει να υπάρχουν από την αρχή στην αναδημιουργία της κοινωνίας, καί οχι στο τέλος ή στο μακρινό μέλλον. Αλλιώς οι ανάγ-κες καί άπολαύσεις πού δημιουργούν μια καταπιεστική κοινωνία θα μεταφερθούν καί στην καινούργια κοινωνία. Οί άνθρωποι μέ. καταπιεστικές τάσεις θα τις μεταφέρουν στην καινούργια κοινωνίά
Τώρα, σ' αυτό το προχωρημένο σημείο, υπάρχει το ερώτημα: Πώς είναι δυνατό να θεωρήσουμε την εμφάνιση τέτοιων ποιοτικά διαφορετικών αναγκών καί επιδιώξεων, σαν εμφάνιση οργανικών καί βιολογικών αναγκών και επιδιώξεων καί οχι υπαγορευόμενων αξιών. Πώς μπορούμε να περιμένουμε την εμφάνιση αυτών των αναγκών καί απολαύσεων μέσα καί ενάντια στην κατεστημένη κοινωνία—δηλαδή πριν από την απελευθέρωση; Αυτή είναι ή διαλεκτική που χρησιμοποίησα από την αρχή, ότι πρέπει, με την πλήρη εννοια του ορου, να είμαστε ελεύθεροι για να δημιουργήσουμε μια ελεύθερη κοινωνία.
Δεν χρειάζεται να ποϋμε, οτι ή διάλυση του σημερινού συστήματος είναι προϋπόθεση για μια τέτοια ποιοτική αλλαγή. Καΐ οσο καλύτερα λειτουργεί ο καταπιεστικός μηχανισμός των κοινωνιών της αφθονίας, τόσο λιγότερο πιθανή γίνεται ή βαθμιαία μετάβαση από την δουλεία στην λευτεριά. Το γεγονός οτι στη σημερινή κοινωνία δεν μπορούμε να καθορίσουμε καμιά ορισμένη τάξη ή ορισμένη ομάδα σαν ε παναστατική δύναμη, δεν είναι δικαιολογία για να μην χρησιμοποιοϋμε οποιαδήποτε δυνατότητα καΐ μέθοδο για να σταματήσουμε το μηχανισμό της καταπίεσης του ατόμου. Ή διάχυση της δυνατότητας για αντίσταση σ' ολόκληρο τον καταπιεζόμενο πληθυσμό αντιστοιχεί ακριβώς στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της προηγμένης καπιταλιστικής κοινωνίας μας. Οί εσωτερικές αντιθέσεις του συστήματος αύτοΰ είναι σοβαρώτερες παρά ποτέ καΐ είναι πιθανό δτι θα γίνουν ακόμα σοβαρώτερες από τη βίαιη εξάπλωση του καπιταλιστικού ιμπεριαλισμού. "Οχι μόνο ή γενικώτερη αντίθεση ανάμεσα στον τεράστιο κοινωνικό πλοΰτο από τη μια μεριά και την καταστρεπτική, επιθετική καΐ σπάταλη χρήσιμο
ποίηση του πλούτου αύτοΰ από την άλλη, αλλά πολύ πιο συγκεκριμένες αντιθέσεις οπως ή ανάγκη του συστήματος για αυτοματοποίηση, ή συνεχιζόμενη ελάττωση της ανθρώπινης βάσης στην υλική αναπαραγωγή της κοινωνίας καΐ ετσι ή δημιουργία της τάσης για εξάντληση των πηγών του παραπανίσιου κέρδους. Τέλος, ύπάρχει καΐ ή απειλή της τεχνολογικής ανεργίας πού μπορεί καΐ ή κοινωνία της πιο μεγάλης αφθονίας να μην είναι ικανή να αντιμετωπίσει με τη δημιουργία ακόμα πιο παρασιτικής καΐ άγονης εργασίας. Υπάρχουν δλες αυτές οι αντιθέσεις, καΐ σαν αντίδραση σ' αυτές είναι πιθανό να μεγαλώσει ή καταπίεση, ή έκμετάλλευση και ο ολοκληρωτισμός.
Άλλα μπορεί καΐ πρέπει να προετοιμαστεί το εδαφος γιατί ή εκπλήρωση είναι κοντά. Πρέπει να κομματιαστούν ή ακρωτηριασμένη συνείδηση καΐ τα ακρωτηριασμένα ενστικτα.
Εμφανίζεται ευαισθησία καΐ συνείδηση των καινούργιων εξαιρετικών ανταγωνιστικών άξιων. Καΐ εμφανίζεται σκόρπια, Ιδιαίτερα ανάμεσα στις άναπορόφητες {ακόμα) κοινωνικες ομαδες και αναμεσα σε αυτους που χαρη στην προνομιακη τους θεση , μπορουν να δουν μεσα απο το ιδεολογικο και υλικο πεπλο της μαζικης επικοινωνιας και υποβολης,δηλαδη στην ιντελλιγκεντσια..
-
Ξέροΰμε ολοι την μοιραια παρεξήγηση, πού έγινε σχεδόν από την αρχή καΐ υπάρχει στο Εργατικό Κίνημα ενάντια στην ιδέα της Ιντελλιγκέντσιας σαν καταλύτη της ιστορικής αλλαγής. Είναι καιρός να ρωτήσουμε μήπως αυτή ή προκατάληψη ενάντια στους διανοούμενους, πού είχε σαν αποτέλεσμα ενα κόμπλεξ κατωτερότητας των διανοουμένων, δεν ήταν ενας ουσιαστικός παράγοντας στην ανάπτυξη της καπιταλιστικής καθώς καΐ της σοσιαλιστικής κοινωνίας: στην ανάπτυξη καΐ εξασθένιση της αντίθεσης. Συνήθως οι διανοούμενοι οργάνωναν τους άλλους, όργάνωναν,τίς κοινοτητες. Σίγούρα δεν χρήσιμποιησαν την δυναμικότητά τους για να οργανωθούν οί ίδιοι, να διοργανωθούν οχι μόνο σε περιφερειακό, ή σε εθνικό, άλλα σε χώρο διεθνικό. Σύμφωνα με τη γνώμη μου αυτό είναι ενα από τα επείγοντα σημερινά καθήκοντα. Μπορούμε να ποΰμε δτι ή Ιντελλιγκέντσια είναι ο φορέας ιστορικής αλλαγής; Μπορούμε να ποδμε δτι σήμερα ή Ίντελλιγκέντσια είναι μια τάξη επαναστατική; Ή απάντηση πού θα ϊδινα είναι : "Οχι, δεν μποροδμε να το ποϋμε αυτό. Άλλα μπορούμε καΐ νομίζω οτι πρέπει να τονίσουμε,οτι η ιντελλιγκενσα εχει ενα αποφασιστηκο προπαραασκευαστικο ρολο, τιποτα περισσοτερο,αλλα νομιζω οτι και ειναι πολυ.Μονη της δεν ειναι και δεν μπορει να γινει ταξη επαναστατικη, αλλα σημερα, περισσοτερο ισως αο ποτε, μπορει να γινει ενας καταλυτης και να εχει μια λειτουργια προπαρασκευαστικη και οχι σιγουρα για πρωτη φορα,στην πραγματικοτητα αυτος ειναι ο τροπος που αρχιζει παντα η επανασταση. Γιατί από την ομάδα αυτή θά στρατολογηθούν οί κάτοχοι αποφασιστικών θέσεων στην παραγωγική διαδικασία καΐ γι' αυτό εχουμε εδώ μια σίγου- ρη και σταθερή βάση. Αναφέρομαι σ' αυτό πού μπορεί να ονομαστή ο ολοένα πιο επιστημονικός χαρακτήρας της υλικής διαδικασίας στην παραγωγή, που χάρη σ' αυτόν αλλάζει ο ρόλος της ίντελλιγκέντσιας. Είναι ή ομάδα πού από αυτή θα στρατολογηθούν οι αποφασιστικοί κάτοχοι κρίσιμων θέσεων: επιστήμονες,
ερευνητές, τεχνικοί, μηχανικοί καΐ ψυχολόγοι ακόμα — γιατί ή ψυχολογία θα εξακολουθήσει να είναι κοινωνικά απαραίτητο όργανο είτε για την υποδούλωση, είτε για την απελευθέρωση.
Αυτή ή τάξη, ή ίντελλιγκέντσια, ονομάστηκε νέα εργατική τάξη. Νομίζω οτι ο ορός αυτός είναι στην καλύτερη περίπτωση πρόωρος. Δεν πρέπει να λησμονιέται οτι σήμερα αυτοί είναι οί μικροπρονομιοΰχοι του κατεστημένου συστήματος. Άλλα είναι ακόμα και ή ίδια ή πηγή των αντιθέσεων ανάμεσα στην απελευθερωτική δύναμη της επιστήμης και στην καταπιεστική και ύποδουλωτική της χρησιμοποίηση.
"Ενα από τα καθήκοντα της αντιπολίτευσης σήμερα είναι ή ενεργοποίηση και χρησιμοποίηση της καταπιεσμένης αντίθεσης, για να μπορέσει να δράση σαν καταλύτης άλλαγής, πράγμα πού παραμένει και πρέπει να παραμένει καθήκον πολιτικό.
Ή δουλειά μας είναι ή εκπαίδευση πάνω σε μια καινούργια βάση. Σήμερα, επειδή ή εκπαίδευση είναι και θεωρητική και πρακτική, και μάλιστα πολιτική πράξη, γίνεται. όλο και περισσότερο διάλογος, παρά διδασκαλία και εκμάθηση. Θα είναι αδύναμη αν δεν ξεπεράσει την αίθουσα διδασκαλίας, αν δεν ξεπεράσει το κολλέγιο, το σχολειό, το πανεπιστήμιο. Ή εκπαίδευση σήμερα πρέπει να περιλαμβάνει το μυαλό και το σώμα, το λογικό και τη φαντασία, τις διανοητικές κ α ί ενστικτώδεις ανάγκες γιατί ολόκληρη ή ΰπαρξη μας έγινε ένα υποκείμενο - αντικείμενο της πολιτικής και της κοινωνικής μηχανής.Καί το τονίζω, οχι να ρωτάμε αν θα πρέπει να πολιτικοποιηθούν τα σχολεια και τα πανεπιστήμια και το εκπαιδευτικό σύστημα ολόκληρο. Το εκπαιδευτικό σύστημα εχει πια πολιτικοποιηθεί. Μόνο να σας θυμίσω μιλώντας τον απίστευτα μεγάλο βαθμό της ανάμειξης για τις Η.Π.Α., των πανεπιστημίων στη διάθέση τεράστιων κονδυλίων (πού ξέρετε το είδος τους σε πολλές περιπτώσεις) άπο κρατικούς καΐ διάφορους μισοκρατικοΰς οργανισμούς.
Το έκπαιδευτικδ σύστημα είναι πολιτικοποιημένο, δεν είμαστε εμείς πού θέλουμε να το πολιτικοποιήσουμε. Αύτδ πού επιδιώκουμε ειναι μια αντιπολιτικη, ενάντια στην πολιτική του κατεστημένου. Και πρέπει γι' _αύτό_ νά_ αντιμετωπισουμε_την κοινωνία σ' ολόκληροτο δικο της χώρο στη μαζική κινητοποίηση. Πρέπει να αντιτάξουμε στήν υποβολή της υποδούλωσης την υποβολή της ελευθερίας. Πρέπει ο καθένας μας να προσπαθήσει να ξυπνήσει στον εαυτό του καΐ μετά στους άλλους την ένστικτώδικη ανάγκη για μια ζωή χωρίς φόβο, άποθηρίωση και βλακεία. Και πρέπει να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε την ένστικτώδικη καί συνειδητή απέχθεια για τις αξίες μιας αφθονίας πού σκορπίζει επιθετικότητα και καταπίεση σε ολο τον κόσμο.
Πριν τελειώσω θα ήθελα να πω τη γνώμη μου για τους Χίππις. Μου φαίνονται ένα φαινόμενο σοβαρό. "Αν συζητούσαμε για την ένστιχτώδικη απέχθεια απέναντι στις αξίες της κοινωνίας της αφθονίας νομίζω δτι εδώ μπορούμε να ψάξουμε καί θα τη βρούμε. Άλλα νομίζω οτι οί Χίππις, καθώς και κάθε αντικομφορμιστικό κίνημα της αριστεράς, είναι διασπασμένοι. Υπάρχουν δυο τμήματα, κόμματα ή τάσεις. Το μεγαλύτερο μέρος είναι άπλο μασκάρεμα καί προσωπική γελοιοποίηση, καί γι' αυτό, όπως υπόθεσε ο Γκεράσσι, τέλεια αβλαβές στην πραγματικότητα, συμπαθητικό καί γοητευτικό σε πολλές περιπτώσεις άλλα καί τίποτα άλλο πέρα άπδ αυτό. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Υπάρχει στους Χίππις καί ιδιαίτερα σε τέτοιες τάσεις οπως οί Ντίγγίρς καί οί Προβο ενα σύμφυτο πολιτικδ στοιχείο — περισσότερο στις Η.Π.Α. παρά εδώ.
Είναι στην πραγματικότητα ή εμφάνιση νέων ένστικτώδικων αναγκών καί αξιών. Τπάρχει αυτή ή εμπειρία, καί υπάρχει μια καινούργια ευαισθησία απέναντι στην ικανή καί παράφρονη λογικάτητα. Τπάρχει ή άρνηση να ακολουθήσουν τους κανόνες ένος άκαμπτου παιχνιδιού, ένος παιχνιδιού πού άπο την αρχή ξέρει κανείς οτι είναι άκαμπτο, καΐ ή εξέγερση ενάντια στην καταναγκαστική καθαρότητα της πουριτανικής ηθικής καΐ στην επιθετικότητα πού γέννησε ή πουριτανική αυτή ηθική δπως βλέπουμε σήμερα, ανάμεσα στα αλλά, καΐ στο Βιετνάμ.
Το τμήμα τουλάχιστον των Χίππις πού συνενώνει κάπως την σεξουαλική, ηθική καΐ πολιτική εξέγερση, ακολουθεί στην πραγματικότητα μια μη επιθετική μορφή διαβίωσης: Μια επιδίωξη επιθετικής μη επιθετικότητας πού πετυχαίνει, τουλάχιστον θεωρητικά, την επίδειξη αξιών διαφορετικών σε ποιότητα, μια επανεκτίμηση των αξιών.
"Ολη ή εκπαίδευση σήμερα είναι θεραπεία: θεραπεία με την εννοια της απελευθέρωσης του ανθρώπου με όλα τα γνωστά από μια κοινωνία πού μέσα της αργά ή γρήγορα θα μεταμορφωθεί σε κτήνος, ακόμα κι' αν δεν το αντιλαμβάνεται πια. Μ' αυτή την εννοια ή εκπαίδευση είναι θεραπεία καΐ ή θεραπεία σήμερα είναι ή πολιτική θεωρία και πρακτική. Τί είδος πολιτικής πρακτικής; Αυτό εξαρτάται αποκλειστικά από την κατάσταση. Είναι αφάνταστο το οτι θα το συζητήσουμε εδώ λεπτομερειακά. Σάς Θυμίζω μόνο τις διάφορες δυνατότητες των διαδηλώσεων, την άνακάλυψη ευέλικτων μορφών διαδήλωσης πού θα τα βγάλουν πέρα με τη βία πού χρησιμοποιεί το κατεστημένο, τα μπουκοτάζ καΐ πολλά αλλά — οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί άρκει να εχει μια λογική πιθανότητα να δυναμώσει τις δυνά μεις της αντίθεσης.
Μπορούμε να προετοιμαστούμε γι' αυτό σαν καθηγητές, σαν σπουδαστές. Λέω ξανά οτι ο ρόλος μας είναι περιορισμένος, δεν είμαστε μαζικό κίνημα και δεν πιστεύω οτι στο κοντινό "μέλλον θα δοΰμε ενα τέτοιο κινήμα.
Θα ήθελα να προσθέσω μερικές λέξεις γύρω από τον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Δεν μίλησα για τον Τρίτο Κόσμο γιατί το θέμα μου ήταν αποκλειστικά ή απελευθέρωση άπο την κοινωνία της αφθονίας. Συμφωνώ, απόλυτα με τον Πώλ Σουήζυ δτι χωρΙς την τοποθέτηση της κοινωνίας της αφθονίας στο πλαίσιο του Τρίτου Κόσμου δεν γίνεται αυτή κατανοητή. Πιστεύω επίσης οτι αυτή τη στιγμή ή εμφαση μας πρέπει να δοθή στίς προηγμένες βιομηχανικές κοινωνίες χωρίς να ξεχνάμε δτι κάνουμε οτιδήποτε μπορούμε καΐ με οποιονδήποτε τρόπο μπορούμε για να υποστηρίξουμε, θεωρητικά και πρακτικά, τον απελευθερωτικό αγώνα στις νέο - αποικιακές χώρες, πού αν δεν αποτελεί την τελική απελευθερωτική δύναμη, συμβάλλει πάρα πολύ σ' αυτή καθώς καΐ Ιχει ύπολογίσημη συμβολή στη μεγάλη εξασθένηση καΐ αποσύνθεση του παγκόσμιου - ιμπεριαλιστικού συστήματος.
Ό ρόλος μας σαν διανοούμενων είναι ενας ρόλος περιορισμένος. Δεν πρέπει για κανένα λόγο να υποκύψουμε σε οποιες ψευδαισθήσεις. Άλλα θα ήταν ακόμα χειρότερο να υποκύψουμε στην πολύ εξαπλωμένη ηττοπάθεια πού βλέπουμε γύρω. Σήμερα ο προπαρασκευαστικός ρόλος είναι άπαραίτητος. Πιστεύω οτι δεν είμαι πολύ αΙσιόδοξος — γενικά δεν ίχω τη φήμη οτι είμαι πολύ αΙσιόδοξος — οταν λέω οτι μπορούμε πια να δούμε τα σημάδια οχι μόνο του οτι αυτοί άρχισαν να φοβούνται καί να ανησυχούν, άλλα τις πολύ πιο συγκεκριμένες αδυναμίες τοδ συστήματος. "Ας συνεχίσουμε λοιπόν οπως μπορούμε — οχι ψευδαισθήσεις αλλά ακόμα περισσότερο, οχι ηττοπάθεια.
Δε μπορεις σε κανενα να <<δωσεις>> την ανεξαρτησια του, γιατι ολοι οι ανθρωποι γεννηθηκαν ελευθεροι.
Στοκλυ Καρμαικλ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου